V
Urte batzuk dira Franceko erdaltzaindian Valery idazleak bere itzaldi entzutetsua aguzi ebanetik. Gallimard-ek argitaldu eban itzaldia ta bertan irakurri doguz begiko jakuzan oarrak, elerti arloan.
Klasikotasuna joko bat dalako ustea darabil idazleak. Baiña joko orrek bere neurriak daukoz. Eta jokoan antziñako txiribiriak erabiliko doguz? Ez, ba, jokoetan txiribiri barriak izaten dira, «yo-yo» bedere.
Idazlearen edo olerkariaren argia bere ondoan igituten diranen min eta biotz berak, oinazeak eta gogaiak ikututea, gauzarik ederrena. Zeure egunetan sortuten diran artegatasunai erantzun egiozue. Eundi bakoitzak miesa bat edo lauso bat euki daroa begi ganetan. Lauso ori zear betestuten da ludia.
Eta eundi orretan bizi diranak, euren gogaiak azalduterakoan, lauso ori erakutsiko deutsue. Idazleak zer egin? Bere egunetakoan mokoz moko jarri? Jatorrizko idazlea bada, beste guztiak sentitzen daben erara bere biotzak bere sentiduko dau.
Urteak iges egiterakoan irizlariak esango dabe «eundi arteko artegeak eta oinazeak idazlari onek sakonen, ziurkien azaldu ebazan. Klasikoena auxe baitauku».
Baiña idazle orrek bake girorik ez dauko? esango deustazu. Bake girorik ez dauko, bere egunetan bizi ziranak bake girorik ez ebelako euki. Bizitzako goraberak, eriotzeak, siñiste zalantzeak eta urduriak kezkatutako gogaien kiñuak idazlari orrek azaldu ebazan.
Omerrek besterik egin ete? Aren poemetan diran buruzagiak eta gudariak ez ebazan gogomin andiak euki. Neskatxa bat ederren zala, edo jainko izunak zitalkeriak egiten ebezala. Omerren poemeran gogoari jagokozan gauzak barik soiñari eta lizunkeriari ondo jagokozanak aurkituko dozuz. Idazlariak erara? Ez. Eundi areitako gizonak ez ba leukezan artegatasun larriagoak.
Erromatarrak zer egin eben ondo dakizu. Virgiliren gogaiak ez dira beste mundukoak. Aundikeri otsak eta gudari didarrak. Horatiusek ostera, bizitza erosoaren kantak edo guda abankeriak. Kristau gogaia eldu zanean urduririk ez, baiña gero zelaiari begira egozanak, bizitza uskeriak, eriotzako orduak eta ikututa, artegatuten ziran.
Danten, barriz, bere gizaldikoen asmoak ikusiko dozuz. Ludiaren osotasuna edo «unidad» orduko gogo sakonena. Doipuruaren menpean, ludi osoa gauza bakarra zan. Eta uzkurtza osotasun orren erdian. Amaisegarren eundian zer jazoten da? Pintziñako bizitza nasaiak eder iritzi, bai?, eta pagano antzeko biurtu ziran askotxo. Eta errez abestuten dozuz bizitzako atsegiñen gozotasunak. Bake girorik ez dozu bear aragiaren ederrak abestuteko. Aragiak ez dauz ba, ludiaren bestealdeko artegatasunak.
Amazortzi eta emeretzigarren eundietan sinismena galdu zan eta idazleak bake girorik ez dauke, gitxi edo baiño. Kristautasunak alde guztiak bete ebazan, eta kutsu orrek artegaraziten ebazan idazleak, siñismenik euki ez arren. Orain tximistaren eundia dogu edo ziñearen aroa. Fotografiz ludiari begiratuten deutsogu. Ori ikuskarri ederra! Betor fotografi bat! Eta idazleak tankera orri jarraituten deutsoe.
Eundi bakoitzean nor klasiko? Bere egunak ondoen esi dauzana. Idaztiak argiro erakusten badeutsu eundi bakoitzaren tankerea edo izatea, idazti axe buru dozu.
Klasikotasuna zer dan onetan, iluntasunak garabiltz sarri. Azalean baiño ez dago klasikotasuna? Ez, azalean eta mamiñean, biak alkarrekin doazenean. Eta gogoak artegeak badira, azalak bere artegeak izan bearko? Bai uste. Klasikoak urtez egiten dira. Eusko soloan klasiko dozuz leenago erromatarren ez eladetarren entzute añdirik barik idatzi ebenak. Españan, barriz, klasikotzat artu daroez Alfonso el Sabio, Berceo, Juan Ruiz, Diego de Valera, Bernaldez, Mena, Santillana eta gura dozuzanak, antziñakoak badira. Klasikoak dira zeure ustez? Bake giro andirik eurengan?
Francen barriz, «Chanson de Roland» klasikotzat emongo deutsue. «La vengance de Rioul», «La chanson de Jerusalen» eta beste askoren artetik eldu zadiz Rambouillet etxeko aretoragiño ta guztiak klasikotzat artuten dabezala prantziarrak ikusiko dozu.
Beste elertietan bere orrenbesterik jazoten da. Arira zer? Arira guztia. Gizonik argienentzat klasiko dirala, bakoitzak bere egunetan inguruko gogoa sakonen azaldu dauana.
Apollinaire idazlea klasikotzat artuko deutsue laster. Mallarmé, Bataille edo Richepim klasikotzat autetsiko dabez. Ago kutsu ona galdu dabela gizonak? Ez dakigu, gai onetaz asko idatzi dalako. «Ideas estéticas» idaztian ikusiko zenduzan goraberak edertasunatzaz. Platon baiño leenago asi ta azkenengo edertzaleengana eldu arte, batek bere gogai bardiña ez dauka edertasunatzaz.
Klasikoetzaz beste orrenbeste.
Baiña iñoren lotsagarri ez nedin izan, klasikoengandik zer ikasi dagikegun azaldu ta amaituko dot arazo onetzazko eztabai au. Orixe jaunak maite dauzan klasikoak zer erakutsi legiskuen jakingarri jaku. Eusko elertian barna dabiltzanak, zer irakurri bear daben bide onetaz esango dogu. Burua bere lekuan daukonak, asko irakurri ta agokera ta aukera ona daukonak ikotika batzuk egin dagikez, baiña oiñez ikasten dabillenak ez.
Elertilari izan nai dauanari, zer ikaspiderik erakutsi legioke klasikoak? Moeta guztietako idazleak, edertasuna azalduten jakin daben idazleak, klasikotzat artuten doguz. Baiña leenengo maillan dagoz, doai orreekaz lan iraunkorra egiten aalegindu diranak. Gizatasunari jagokon idaztia iraunkorra jaku.
Gorengo diran idazleak, euren gogai ta idazkariai neurria itsatsiten deutse. Olerkigai ederrena biotzean sortuko jatzun, baiña azalera atera nai dozunean, bere ertzak eta neurriak bear dauz. Pitxiak alkarren leiak atera ta aurrez jaurti arren, lan osoa ta bakarra ez dabe erauten. Pitxi izango dira, baiña marra edo joya txukunik ez dabe osotuko.
Biotzari neurriak jarri? itaunduko deustazu. Bai, imiñi geinkioz. Benetako idazlan onak eta ederrak irakurten badoguz, egun baten ez, baiña urte batzuk barru oftuko gara gauza guztietan neurri bakarra idoroten. Agokeran azi geinke aukera be bardin. Agoko kutsua jaki meekaz meetu egiten jakun erara, gogo kutsua.
Olerkiak biotzetik urten nai deutsu. Olerki orretan batasuna edo osotasuna lortu egizu. Eutsikai balitz, gogai bakarra erdian bego, besteak orri lagunduteko neskame antzo.
Kutxa eder baten zura edo ola nagusi dozu, baiña burni, pitxi ta adeluak bere morroi dauz.
Luis de León, Virgili, Horatius eta abar gai onetan nagusi jatzuz. Euren olerkietan batasuna nagusi. Gaurko batzungan bere batasun ori ikasten dogu. Leentxo Goethe, Leopardi, Manzzoni eta beredin eredu aipagarr. Ludi onetan amaikatxo gauza eder bananduta daukaguz. Bardiñez diran gauza nabarrak, an-emen loratuten dira. Baiña bardineztasun eder orren eutsikai ta gogai bakartzat, ludiaren batasuna bere egilleari begira. Gogai bakarrak sortuazo eban ludia: Jaungoikoaren antzeak. Eta eutsikai au ezin galdu dagike ludiak. Beti baitago Urtziren goralpenak abestuten!
Eresi edo armonia bailitzan ludi osoa bake giroan dago. Osotasuna darakus bardiñeztasunean.
Idazle danak diñogun au ezin baztertu. Baiña osotasun ori zelakoa? Emen Orixek eta nik berriro burrukan egingo geunke. Neure ustez, epaikaria izan bedi zentzuna. Zentzun au ez bedi askok gura dauana: adimen otza. Ez, edertasunak erakutsi deuskun zentzuna izan bedi.
Edertasunaren batasun au garrantzi aundiko oarra dogu (1). Idazleak ez bedi iñoiz aaztu. Soiñaren atal guztiak, begiak, besoak, oiñak eta abar gogoak batuten dauz. Gogoa nagusi jaku.
Klasikoetan besterik ezin ikasi? Bai. Erderaz humanismo esaten daben ori, euskeraz zelan azalduko dogun jakin nai neuke. «Formación humanística» esan daroe. Ederzaletasuna? Zerbait geiago. Itz orregaz azaldu nai neuke gizonongan biotza ta adimena gentzatu ta alkarren laguntza maitekorra jarten ebazan irakasbidea. Bere men guztiak bardin azi daukazana, irudipenari larregirik emon barik, biotza bere geiegi meetu barik, orixe dogu benetan klasiko artean titiztatua.
Jakiña, ez da naiko. Jakintza joria daukenak ez dira beti ederzale onenak. Bizitza nondik sortu dan eta landarak zenbatzu moeta daukezan sakonkiro jakin arren, edertasunari eskurik emoten ez dakian asko ikusi doguz. Adar bakarra baiño ez dabe ezi. Euren jakintzarako adarrak, besteak moztuta dagoz, baztertuta.
Klasikoetan titiztatu danak, barniz, bere adimeneko eta biotzeko adarrak bardin-bardin azi daroaz. Bata baiño bestea ez bedi luzeagoa izan.
Ederlan batzutan sentimenak begi zuurrak daukoz, baiña adimena itsu dago. Beste idazle orrengan biotza nagusi, burua morroi. Elertilari ori ez dago ondo azita, erdiz erdi baiño.
Zer egin bearko dau? klasikoengana jo, idazlari puntarengoen lanak irakurri, aztertu ta ausnartu. Ederlanean batasuna eta menen arteko bakegiroa naiko dira? Ez edo.
Idazle argiak aukerea bear. Edozein gai ona ete jatzu olerkietarako? Ustelduten datzan zapo illa, ezin izan daiteke ederra. Olerki bat ezin eratu daikezu atsa darion txakurra gaitzat aukeratuta. Aukerea bear.
Zelako gaiak aukeratuko dodaz, ba? Ori zure agokereak erakutsiko; klasikoak, idazle puntarengoak erakutsikc deutsuela oraintxe azalduten deutsut.
Ikusi zelako gaiak erabilli darabillezan klasiko diranak. Aintzakotzat ez dira gauza guztiak artuta. Baiña non gaiak aukeratu? Izadi amearen altzoan. Bide orrez geroxe, zeure gogoan, biotzean. Gizonaren barru onetan deus ez dago. Ingi zuria dirudi. Zelan gogaia sortarazi? Begien bidez asko, beste batzuk ikasi bidez, entzunez bedere.
Klasikoak izadiaren ikusketean aberastu dira. Irudiak aurrez sortaraziko deuskuz izadiak, baiña bere aurrean bakuntasun osoz egon gadizan. Oartu dagi gaudiko ñabartasuna. Eta geure biotza larregi ikututeari ez, bear dan neurrian ikututeari gagozan.
Orixe ikasiak dira klasikoak. Gauza bakoitzari zor jakon neurrian biotz ikutzea artuten eban. Ez geiagorik ez gitxiagorik. Neurrian. Gizona izadiaren errege egiña dozu,
Urtzik ala nai ta. Errege zaran ezkero izadiaren gorabeeren menpeañ morroi ez zadi egon. Eta errege ez da, lar ikaratua edo beldurtuten dana. Izadiaren errege ez da jazoten diranak artegatuten dauana. Zalpurdian zoazanean, ugelakaz ederto zuzenduten dozuz zaldiak, ara edo ona joan ez dadizan. Izadia zalpurdi bat dozu, bertan zoaz. Zaldiak nai daben tokira ez zadi joan, zeuk nai dozun lekura baiño.
Eta sentipen dozun ori ez okertu, gero! Diru ona artu eta txarra emon ez da bidezko jokoa.
Senti dozuna era berean atera egizu. «Sinceridad» baten batek esango leuskizu. Sarri leenengo senti doguna barik laugarren senti doguna ateraten dogu. Txarto egiña! Leenen unean biotza ikutu deutsuna azaldu egizu.
Oraingoan, neure ustez, auxe dagigun: izadia ikustera goaz, baiña begiakaz ikasi bearrean, adimenaz ikusten dogu. Edo izadiak berak biotza ikutu baiño leenago, ikutu gaitualakoan, arin goaz biazkolara, geure buruak eta irudimenak sortu dabezanak azalduteko asmoz.
Itxi egiozu izadiari begietatik sartu dadin. Eta dakusuna aldatu barik, zor jakon itzalez edo zentzunez argitaldu egizu. Mamiñatzazko diñoguz oar oneik. Azaletzaz zerbait klasikoetan ikasi daikegu. Edertasunaren erdia azalean dago. Ezetz? Ba, urrezko marra jaurti egizu errekara, ibaira, ta ura garden ez bada, ezer ez dozu ikusten. Gogairik txukunenak eukiko dozuz, baiña azal naastua, loia. Ez da ezer ikusten!
«Orixe»ri erantzuteko asmoz asi nintzan onetan, amaia jo bear dot. Beste zortzi aste idazten ekingo neuke gai onetzaz, baiña nekegarri litzateke. Goikoak nai izango al dau gaitxo oneik sakonkiroago ta zabalago noizbait agertzea, eusko elertian olako eztabai ta azterketeak bear diralako. Irizketeak zelan egin bear diran, klasikoak zer diran, lirikan gauzarik onena zer dan, ikaspide nortzuk jakuzan, beredin gai jatorkuz agora, baiña amaitu bear. Orixe eta ni gauza askotan toki baten gagoz, uste bardiñak daukaguz, beste batzutan ez. Bakoitzak bere agoa. Argi naiaz idatzi dodaz «Erantzunak». Sarriago gura neukez olako eztabai batzuk, baiña bakegiroz, ez gudaz ta alkar irainduteko asmoz.
1932-X-14, 15, 16, 18, 19, 20
(1) Emen arinka azalduak, idaztiño baten euren toki berezia eukiko dabe, baiña ausnartuago, sakonago.
Lizardi olerkaria
Idatzi zigun guztian olerkari sakon eta mamintsu agertu zitzaigun Lizardi, baiña aren bizitza olerki eder-eder baten kidekoa zan. Olerkiak egin dituanaren gogoa bezain azartugarririk ez degu. Leenengo maillan ezarri bear degu arimaren edertasuna, arima ederra ez dutenak gauza oroen lillurarik ez lezakelako azaldu, itz mee ta neurtuak bide arren.
Olertia sentitzen baiño leen, ura bizi izaten ikasi dezagun, geronek bizi izan ez degunik, ezin esan dezakegu txukunki. Ertilari trebeak baiño leenago gizon onak nai ditugu, ontasuna utsik baita elertia. Nork beraren gogoa ederrez ez badu janzten, azalekiko ikusgarriak nola egingo ote dira ziztada edo zirrara?
Geure inguruz diran izaki oro eder sortu ziran Jainkoaren laztanez, aren begiak unkitzen duena zoragarria dalako. Zeruko ats samurrak zaintzen ditu ezilkor izaki guztiak, ustelkorrak diran arren.
San Juan de la Cruz-en itzak deika ditut:
y yéndolos mirando
con sola su figura
vestidos los dejó de su hermosura.
Ludiko gauzak ederrak izaki, oek kopiatzeko arimak ere ederrak izan bear du. Loi dan ispilluak nola erakutsiko digu edertasunaren antza? Gure arima ispillua baiño ez degu, geuregan antzeztuteko gauza orok egiña. Beraz, garbi bego.
Eta neri ori atsegin Lizardigan. Aren gogoa baizan garbia. Orregatikan azaleko diran gauza guztiak, neuri osoan naaspildu edo lausotu nabe, egiñak diran bezelakoxe kopiatzen zituen. Ludi edo mundu berri bat agertu dizkigutenok, ederragoa izanen delakoan txoro baitira. Gaur eguneko ludia Jainkoaren eskutik irten zan egunekoa bezain berri degu, baiña begi tolesgeak edo dituenak ezin ikusi lezake.
Edertasuna kopiatzeko begiak bear, itsu diran olerkariak amets tartean diraden ludiak billa dabilzki ta euren aurrez aurre danari, kuku egiten diote. Ez dakit iñork oartarazi zigun, baiñon Lizardiren olerki idaztiñoak izen zoragarri du: Biotz Begietan. Estetika berri baten laburpena. Onen mamia gozartu dezagun.
Olerkari izateko oldozlari ez degu bear, ikusle edo begiratzaille aski. Zeruan izanen geranean ez degu oldoztuko, so egin, ikuskatu baizik. Begietatik barneratuko zaigu Jainkoaren ederra, eder betea. Ulertzen ez deguna geuregana nai degunean oldozlari gaude. Errezago begiz utsik aditzea. Onetan olerkari jaio denaren ezaugarria. Eta Lizardiren begiak beti begiratzen, so egiten egoteko egiñak ziran. Umetxo baten begiakaz grezitarrak joaten ziran ludia ikustera. Mendi baten eseri ta bake gozoan egon egoten ziran. Zertarako oldoztu? Begi barnean guzia geratzen eta ainbesteko edertasunak ezi edo euki eziñik bertso txukunetan irteten zizkioten kanpora. Bertso alaiak, zeru garbi pean sortuak baiziran. Areek zuten musika onena, aizearen otsa, itsasoaren egoneziña… Greziatarren artean ez dezu idoroko olerkari negartirik, izadiaren begiratzaille diranak, poztasunaren orloz igortziak daudelako. Neure baitan maiz-maiz ikusi det Lizardi, or Tolosa ondoko mendiño goietan. Bakarrik joanen zan idazti gabe ingitxoa aldamenean. Aralarko gaillurretaraiño lainorik ez zala. Uso zurien egalak dardaritzen zuten goi zabal ta urdiña. Txindoki, Uzturre, Orexa tontorrak ezker alde. Altzo muiño eskui alde. Eta bake bete aren magalean nonnai oiartzunak ortzi mugaraiño. Lizardik ez zuen ezertxo ere oldoztuten. Bere begiak zabalik zeuden, ordea. Gorputz aul arek nolako biozkada eta ziztada sentiduko zituen! Barne guzia samurtuko zitzaion eta ametsezko zorakeritasuna izanen zen.
Maitale bat bezain meeki, Lizardi izadiganatzen zan. Maitaleak zeri itzik egin gabe luzaro-luzaro alkarri begira daude.
Begiakin mintzatzen dira eta barruko zorakartasunak bultz eragiten dienean, dardariz begiak itxiten dituzte ezpanakin itz egoteko, laztan goxo batez.
Olerkariak orrelaxe. Izadiaren maitez, txoratuta diran orduan, begiak itxiten dituzte ta bertso zoragarriak euren arimatik agertzen lira. Olerkariaren eta izadiaren semeak baitira bertsoak.
Lizardi gure olerkariak izadia benetan maite zuan! Arekin izketan egun baten esan nion: Adiskide, bide zabal orrez joan naiz eta zure gomuta izan det. Ortik ibillia zera ta zure olerkiak talde oien sunda dute. Berak niri: Alajaiñetan!
Or sortu ziran bertso guziak. Bai, bertso onak sortu diran alde guzien aztarna izan bear, bestela buruz egiñak. Antziñako olerkari aiek bezala. Italiar asko zen artzai bizikera kantatzen zutenak, baiña axuri bat iñoiz ikusi gabe. Lelo xamar ziran aien artzai gaixoak.
Agirretar Joseba Mirena, beste zan. Onen antzeko dan olerkari bat Catalunyan dute. Maragall. Begietatik bertsoak irtetzen zizkion areri ere. «Pirinenques» eta 'Tisions» egin zituen aren neurrikoa Lizardi degu. Izadiaren gurtzale, gizon onik jaio bada, oneik onak ziran. Seme maitagarriak egitean ere olerkari bezain elertilariak.
Oroi ditut aren neurtitz oneik:
Si ei món es tan fermós, Senyor,
si es mira amb la pau vostra a dintre de 1'ull nostre,
qué mes ens podeu dá en una altra vida?
Berdin ots zigun gure onek ere:
Oi zein den ituna
bera-bear au!
Nik ez nai eguna
biurtzerik gau!
Bizitzaren maitale ziran eta begiakaz guzia ikuskatzen zuten. Ezin gaua maite, eriotz anaitzakoa delako! Olerkari denak bese ikusmena maite ta iguzki argia bezain itun begi urdiñak, ikaraz irakurri nuen leenengoz Agirreren, idaztian diran bertso oek:
Biotz Begietan zatzizkidate sortu
biotzean batzuk, besteak
betsain betsaiñetan… Biotz gabe ta otsa
nork izan ere, bil olerki loretan…
Bertsolari asko ta olerkari gitxi dira egunean, izadiatzaz aztuta bizi diralako. An gure begiak asetuko ta idurimenak aurkiko ditu iduri berriak. Mendi gaiña deritzaio olerki bati. Argi esaten digu zein maite zuen zelaia:
Maite ditut gaillurrak
argiak ez beste…
Mendietatik begiratzean arnas bat sentitzen du, ezilkortzen duen arnas meea. Izadia ikuskatzera joaten zanean «Neskatx urdin jantzia» uste ezik arkitzen zuen basoan:
Zein den sakona neurtitz ura:
Sagaztiak ere
loraz jantzita,
Begi eder zalek
ase zekidate?
Aren begiak ederzaleak ziran, iñoiz asetu eziñak. «Bultzi leiotik» deritzaion ura ere orrelaxe sortua degu. Arto musker, baserri zuriak, ale gorriz abailduta sagarrak. Baiña olerkari gizenen eta umoen agertu zitzaigun Lizardi «Urte giroak» diritzaien olerkietan.
Eta zer ezarri zizkioten izenburutzat? «Urte giroak ene begietan». Olerkariaren begietan sortu ziran bulko, irupiden eta arnas ederrenak. Ba zuen gogo giarra arek, izkuntza ere bai. Doi gurenak eman zizkion Jainkoak eta guziakin lau olerki entzutetsuenak egin zizkigun. Iñongo elertietan ote dira beste antzekorik? Keats-en udagoeienari zorrik ez
«Ondar Gorrik». Udaberria abestu ez dutenik ez da, baiñon gutxik Lizardik bezain mee ta berriki. «Baso Itzal» belaunik belaun ikasiko dute. Lizardiren biotza ta irudimena alkartuta zeuden une ortan.
Izadiaren aintziñean sortuak dira. Lizardi agoxuria zen eta ez zuen aaztu esakun ura: Gaiari neurria ezarri bear zaio, azalez ta mamiz. Banan-banan aztertuko bagenitu aren lan guziak, izadiarenganako zuen maitasun samurra erakutsiko nizueke, baiñon astirik ez degu ta arinka goazi.
Bake zoragarri batekin zelaira etortzen zan urari zer ematen dio izadiak?
Nire gogoan orain Italiako Leopardiren neutitz batzuk. «L'Infinito» entzutetsuan:
… Cosii traquesta
immensitás'annega, il pensier mio;
e eil naufragar m'e dolce in queste mare
Zabalkune sakonetan geure gogoak galtzen dira eta konturatzen obe gerala oartzen degu. Zerbait barnean sartu zaigu ta larrosak sortzen diran bezelaxe kolkotik irtetzen zaizkigu bertsoak. Leopardiren begiak betiraunera so egiten zutenean sentitzen zutena, Lizardik ere sentitzen zuen. Nire gomutan orain:
Oi zein aize eder, loa
eriotz anaitzakoa
bizitzako urloa.
Eta ama kutun batek bezain ongi arima bete zion izadiak. Orrela ikasi zuen grezitarrak «sophosynes» eta geronek «gokentza» deitzen deguna. Lizardiren gogotik irtetzen ziran olerkiak azalez eta mamiz berdindurikan itzakin egiten zituen esatalkiak ederrak ziran, baiñon gogaiak ederragoak. Irudimenak larregirik ez, biotzondoa ere neurrian.
Agirreren idazlanak legorrak iduri leenengoz, izadia antzo, baiña begiak zabaldu eta adimenak jardun ezkeroan, muin samurra, azal zoragarria ta edertasun bikaiñak arkitzen dira. Ondo pagatu zion izadiak bereganako maitasun ura.
Ametsezko mundu baten ez zan bizi, egizko munduan baizik. Orregaitik aren olerki irakurtzerakoan ludia zer den ulertzen degu ta bereala leioak zabaltzen ditugu. Zelairunz begira irakurtzeko egiñak dira, aize ozkirria senti degula ta zugaitzen osto otsa entzun.
Estetikarik euki bazuen txindor urak, ez dakit, baiña aren estetika auxe izanen zala uste det. Edertasun iristeko arima ederra euki bear degula, bakez geurekin eta bakez urkoekin bizi eta oldozlari bage, begiratzaille izan. Begietatik sartzen zaiguna bezain liraiñik ez baita.
Edertasun ori barneratzen zaigunean, ordea, oiartzuna bezelaxe entzun bear degu arimaren dardara.
Azalekiko gauzai gure barneko aztarna eman diegun, elertilari dena izaki guzien barne barnean tinkatzen delako, gero erditze zoragarria eukitzeko jasaz. Olerkari denak ludiko ezeren irudia edo sinboloa igarri bear du. Irudiak lotan daude, bizitza gabe, nork unkituko dien irri egiteko. Lan au agoxuriz eta sakonez egin zuen Itzal jaukalaren irudi meea. Oraindiño beste iñork berdiñik ez digu azaldu aren neurrian.
Betiko il ziran mitologi irudiak eta berriak bear ditugu. Lan au dagokie ertilariai. Iturrietan eta latxiñetan ere irudi zoragarriak ikusten omen ziran, neskatxak dantzan soiñeko gabe eta jaungoiko emeak argiz jantzita, baiñon gaur alako irudiak barregarriak dira. Zer egingo? Or degu Itzal, or ditugu «suzko itxasoa», «adizkide txindor» «kilker ere olerkari». Gerbault bakartia ere ikusi du olerkariak, «urre zauri», «burni-meatz irudi» eta abar. Irudi guziok ama izadiak eman zizkion eta olerkari guren bati dagozkion eran, laburkiro, erdiz esanikan utzi zizkigun.
Irudimen sendoa dutenak, gauzak ulertarazteko toki baten ezarri bear. Dante irudi billa ez zan urrunera joaten, bere liburua irakurriko zutenak ezagutzen zituzten tokietatik irudiak artzen zituelako. Or alboko mendi ori impernuko arek dirudi, edo Erromako zubi ura. Erritarren buruan diran gauzai irudi bat eskeintzen zien.
Ormuzko perlak edo Chinako lorak ez ditut ezagutzen, leen bezain illun nago. Gizonaren sudurrak Txindoki irudi esan badidazute, ederki ulertuko, edo pago baten antzeko zen. Pago asko ikusi baititut ene bizian.
Baiña alako oarrak olerkari ta elertilari gurenai dagokiez. Lizardi bat zen. Onez ganera ere, irudiak atsegingarri izanen badira, laburkiro azalduak bediz. Mallarmek esan zigun «como» edo «antzeko» itza ludiko iztegietatik baztertu bear zala. «Bezelako» asko erabiltzen dituztenak, olerkari txarrak. Lizardigan ez ditugu «bezalako» asko aurkituko:
dantzari talde Bacotiarrak
naspil-zoroan zati-baldarrak
esku-goituan ontzia ardo…
Klasiko seme zan gauz oneitan, nik klasiko asko ikasia ba zen ez dakit baiñon. Aren arima grezitar edo erromatar baten arnasa bizi. Lirikan tankera bi dira; bata eresizkoa, bestea landuzkoa. Lizardik landuzkoa edo eskulturala atzeman zuen. Horatiusen jarraille, uste ezik, bearbada. Jauregi edo Tapia-Perurena ditugu musicales edo Heinetarrak.
Horatiusen jarraille diranak, ordea, illun samar idazten omen dute. Nireketz ez. Bulkoa itz gutxitan azaldu nai digute, azal laburrez. Muiña gozartzeko maskorra apurtu bear.
Iñork esan du Lizardi ere illun ta ulerkaitza zala. Nik ez. Prisaz idazten zuenetan, aren kidekorik ez argi idazten. Baiñon idazle askok darabillen gogaiak aren buruan ez ziran. Gaurdaiño olerkari geienak txoriak, zugatzak, basetxeak eta olako gauzak erabilli dizkigute. Ulerkaitza ez degu Agirre, bulko oiezen jaube baizik. Euskeraren muiña ezagututen zuen, iñork bai eta arek. Orixeren itzak ene buruan: Gurean oiñarte ez du izan kiderik, nekez duke garaitzaillerik. Izkuntza erraz, ugari ta laister erabiltzen ba zekien, bulkoak ziran ordea, iñoiz euskeraz jantzezak.
Irizle batek esan omen du Lizardi kaltegarri izanen dala geure elertian. Ori txorakeri bat baizik ez degu. Euskerazko olerkiak gaitz bat edo akats bat dute: erreztasunaren kaltea. Milla itz bulko bat azaltzeko. Gero konsonateak egiteko erreztasuna delako, bertso bat eta bertso bi, mamin gabeko olerki. Lizardiren bertso batzuk ulerkaitzak baitira. Bizi balitz orraztuko zitun, baiñan ulerkaitz orren aztarranak beste olerkari askoren idazlanetan ikusten ditut. Aren bitartekotasun andiak susmatzen ditugu.
Errezegi diranak, neurrira itzuliko dira. Lizardik ahapal bakanak egin nai zituen eta izkuntza ere landu bear. Landuten zuen bitartean, bertso batzuk ulerkaitzak. Baiñan izkuntza ez jakiñak ez zion ori eman. Larregia nai zuen, egun batez egin nai aundiak egingo dutena. Euskal literaturan bitartekotasun andia izanen du geure olerkari maiteak. Izkuntza landuten erakutsiko die askori. Gure ele au ezagututen ez degunok, illuna dala esanen dogu, baiñan geugan errua degu, ez bestegan. Baiña ere eriostar irakurtzen ditugulako.
1933-IV-1, 4
Catalunyako Jocs Florals
Catalunyako udabarria baizen ederrik ez dago. Maragallen bertso baten antza dauke itxas ertzetako lerrak. Olerkari batek ezin aurkitu daike toki bereziagorik. «Mare Nostrum» deritxoen itxasoko aize samurrak «Ametller», naranjo ondoetan. Ibilli dabiltz, guztia egituz ta laztanduz.
Barcelonako kai musturrean gengozan Maiatz edo Orrillaren leenengo egunari begira. Milla olerkarik katalanderaz kantau deutsoen orrilla zelakoa zan jakin gura neban. Zidarrezko lits baten antza euken ozertzak. Zeru urdiñaren egalpean argi-argi agertzen ziran barku nagusien ageak. Lorail zoragarria! Gauza asko ikusteko gintzan. Egunari berea emongo deutsogu bai? eta gaur Jocs Florals edo olerkari txapelketeari darogoiogun.
Noiz asi ziran katalandarrak jai orreikaz? Maiatzaren leenengo igandez egin ziran 77garren txapelketea osotu edo betetzen eben. Ba dira urteak! Irurogeta amazazpi urte oneitan Jocs Floralsak egin daroez eta olerkari onenai aintzazko bideak zabalduten deutsez.
Palau de la Musica Catalanara joan gintzan. Toki eder bat jentez beterik ikusi badogu, axe bai bete egoala. Goi aldean lora txorta andiak agertzen ziran eta lora artean Olerkarien Erregiñea izango zanarentzako jarlekua.
Laurak edo ziran leendakaria eta etorri ziranean. Generalitat eta Udaletxeko gabizaiñak edo mazeroak arro be arro jantzita sartu ziran. Urrun etorzan Barcelonako endorea dan Pic i Pon; Huguet, Sedi, Duran i Bentosa, Pi i Sunyer; gotzaiñaren ordez Cardo jauna: Academia de Bones Lletres, Ciencies i Arts, Tribunal de Caasció, Collegi d'Advocats, Circo i Artistic de Sant Lluc eta beste eun bazkunen ordez ta izenaz etorri ziranak poztu ginduezan. Poztu, bai orixe! baiña zelako samintasuna barruratu jakun: Euzkadin ez daikegu olakorik egin. Geure Olerkari Egunetan ez doguz ikusten aldundiak, udalak, jakintza bazkunetakoak eta abar. Aldekuntza andiak dagoz Catalunya eta Euzkadiren artean.
Pic i Pon jaunak asierea emon eutsen olerki jaiai. Gero Puig i Cadafalc jaunak itzaldi jakin eta gorengoa egin eban. Morales andereak, idazkaria zan eta, urteko agiri edo memori osoa irakurri eban.
Bereala olerkiai buruz jarri ziran. Itxita egozan idaztazalak zabaldu ebezan eta leenengo saria Perarnaurentzat izan zan. Txalo otsa, ta zorionak! Bost edo sei jaunen artean antzokitik urten, gero Olerkari Erregiñeaz batera goiburura igon bear zan eta. Perarnau arentzat bere emaztea erregiñatzat autu eben.
Eta saria irabazi eban olerkia oguzi euskun «Mimosa, flor de febrer» deritxo. Zer esango geunke? Catalunyako olerkari onenik ez ei da Olerki Egun orretara aurkeztuten. Carner, López Pico, Riba, Teizidor, Sánchez Juan, Riber eta beste kapitan guztiak ez dagoz Jocs Florals batzutarako. Onetzaz ez gadizan aztu. Euzkadin egiten diran Olerki Egunetan ez eutsen saririk emongo Perarnauren olerkiari. Gauza txarra benetan!
Amazazpi urte edo daukozan gazteño batek egingo leukez alako bertsoak, baiña gizona dan gizonak ez dau antzekorik egingo. Perarnau orren olerki liburu bat emon euskuen. Onak? Txarrak? Catalunyan gaur nagusi diran olerkariak eta Euzkadikoak antzik dauken edo aztertuko dogu. Emeko batzuk ez dauke angoen jaunatzarik ezagutu bear. Areik baizen on ta gurenak baitira.
Olerkari txapelketa aretan beste sari batzuk be banandu ziran. Grauges, Pere Berdaguer, Camil Geis, Colom i Perra eta Jaume Vilarentzat izan ziran. Sari oneik urterokoak dira, baiña noiz bein emoten diranak beste batzuentzat izan ziran. «Premi Dolors Monserda», Anton Navarrorentzat izan zan; «Premi Consepcio Rabell», toki aretan egon ezan olerkari onenarentzat beste guztiak baiño geiago balio daualako, Maria Manent emakumeak.
Azkenean, Montpeller aldetik etorri zan Joan Amade jaunak itzalditxo bat biribildu eban. Lorakaz zer egin eben? Perarnau olerkariak lora txorta erdia Miren Neskutzari bialdu eutsan; beste erdia Maciaren illobi ganerako izan zan.
Palau eder aretan nengoan aldi osoan, an barik beste toki baten burua neukan. Geure aberriko mendi magaletan! Euzkadin egiten diran Olerki Egun gaixoetaz oldoztuten nengoan. Catalunyan baizen olerkari onak daukoguz; an beste ederzaletasuna be geure artean ba dago. Zergaitik ostera, ain jente gitxi batuten gara? Europa osoan ezagunak dira Catalunyako Jocs Florals orreik eta ango olerkaririk onenak Italieraz, Prantzeraz, Doitxeraz eta agertu dira. Olerkariakaitik ez balitz be, aberriagaitik egin bear geunkez olerki jai ospetsuak.
1935-V-12
«Arrats bera»ri buruz
Gure olerkari ospetsu Jauregik idatzi dauan lantxo onek goratzen gauz. Lar! El Día-n leenengo orrialdean argitara dabe eta eskerrak egin bearrean nago. Batez be batzuren aginkaden ordez ezti gozoa emoten deuskulako Jauregi olerkari aipatuak. Iñork ez bestean ulertu dau neure asmoa. «Arrats beran» idaztiaz uste bat neukon. Gaurko egunez Europako letretan lantzen dabezan olerki motak geure ele onetan be biribildu.
Norbaitek esango dau: nimiñokeriak dozuz! Sakon antza daukan lelokeriak egitea ez da gauza gaitza. Zeruko odeiak edo itxasoaren orruak gaitzat artuz, bereala egingo geunkez eun ahapaldidun olerkiak. Ezerez antza daukan gaia apainki erabiltzea dozu gaitzena. Onetzaz zerbait idatzi bear izango dogu, bestela iskanbila sortuko jaku. Jauregi jaunak bere zuurtasuna erakutsi dau, ondo baiño obeto ulertu baitau neure asmoa. Zubimenditzaz diñozanak be poztu gauz, poematxoa ba ederki egiña da. Eskerrak egiten deutsoguz idazleari.
1935-IX-3
3. PENTSAKERAZ
Illobian datza
Illobian datza Kristoren gorpua ta bitartean joranez dabiltz judatarrak, arek agindu eban berpizkundea egitu ez daiten. Orra zer dagigun sarritan, gure biotzetan berpiztu ez daiten Kristoren irudia. Bere baitan dauko Josuk berpiztuteko aala, Jaungoikoarengan bat dalako, baiña gizonak ez dabe gura piztu daiten. Egia gorrotogarri jake. Baiña arerio guztiak arren, Kristo urtengo da illobitik antzezko jantziakaz.
Zelan jazoten danentz zador ori? Kristoren berpizkundea baiño gatxagoa da gogoetan jazotzen dana. Obenak il daben biotzean zador gurena jazotzen da. Zelan? Gizonaren izatea jagoko leian, bizitzara jotea. Auldurik dagozan biotzak, samiñak minberatu dabezan barneak, bizitzaren zadorra idoro gura dabe. Eta bizitza soillik aurkitu daikegu obian datzan Kristorekin bat egitean. Illari gagoz, bizi gaitezan. Benetan zadorra! Eriotzaren otsa, ikara entzun ordukoxe ezilkortasunaren leiak, gurariak sortuten jakuz barnean. Bizi nai dogu ta gure baitan ez doguna nabarituten, Kristogan betetuten dogu. Onela iñoan Goethe olerkariak:
Was mein armes Herz hir banget
Was es zittert was verlanget
Weis nur du, nur du allein.
«Nire biotzak gura dauana, bere izaren zergaitia eta ikara gaia dana iñork ez daki, Zeuk baiño». Kristok bakarrik daki gure biotzak zeri iges egiten deutsoen, eta zerk lotu daroazan. Aultasunak bertanbera atzematen deutso indarrari. Eriotzaren aintziñean nabarituten dogu ezer ez garala ta orduan eriotza oinpetu ebanaren aurrera joten dogu. Kristoren obian, Kritoren eriotzan daurkigu betirauna. Eriotza amaia da, azkena ta ezin egon geure bizitza naiok orreri. Orregaitik Kristo berpiztu dala nabaritutean poztuten jaku barnea, geu bere bardin berpiztuko garala ulertuten dogulako. Ezin emon izango deutsogu gogoari itxaropen gorenagorik. Kristo berpiztu bazan, gu ere bardin; baiña a obian badatza, guzurrezkoa geure sinismena. Ez dago eztabaidarik. Barnean daukoguzan ezilkortasun nai oner ezer ez dira, Kristo obitik jaiki ez bazan. Biotzak zelan jasan dagike illun ori? Kristautasunak obi orretan dauko bere sustrairik gaillurrena.
1931-IV-3
Batasunaren esi
Batasunaren esi edo esparruan ñabartasuna atsegingarri. Mota askotako lorak ez dira lorategiaren iguingarri, kaltegarri, edertasunaren eutsigarri baiño. Munduko gauza danetan begiak asetuten jakuz, lauak barik arrotuak diralako.
Arako margoa ez ete dogu ikusi? Zurezko esi batean loturik dago, baiña zein ederra dan, begien pozgarri, margo bat ezeze beredin daukozalako. Orra gauza eder orotako agorik daukonak, zergaitik ñabartasuna nai dauan, batasunaren altzoan. Mukurrak ez dira ikusgarri, abartxo bategaz dagozan aroan, alde guztietara adarrak zabaltzen dabezan orduan baiño.
Nabartasun oneri gagozan. Erderaz «variedad» esango zeunke ñabartasuna. Euzkotarrak arin zirkin dagigun, batasun alde mintzatuten bagara. Erki bakoitza zutunik dago, batasun itza entzun ordukoxe. Arraiñak alkar jaten dabela jakingo dozuena? Orrexeren bildurra dago gure artean be. Nagusiak jango dauala txikerra. Baiña oinkadak ondo emon dagiguzan. Nor da nagusi eta nor txiker euzkotarren artean? Legerik badauzagu, erri guztiak eskubide bardiñak euki dabezala jakingo dogu.
Fueru jaube gintzazan egunetan batasunean gengozan, baiña zelako ñabartasuna gure artean. Bizkaiak bere izakerea dauko eta ez da beste eusko erkiakin lausotuten. Arabari nork idoroko leuskio Gipuzkoaren antza? Naparroak ostera, bere edestiaren ikurra agirian daroa.
Baiña batasun orren alde barik aurka dagozanak, zer diñoen ez dakie. Naparrak Bilboren bildur dirala diñoe, giputzak ostera Naparroak jan bear dauzala. Nork jakingo egia aurkeztuten? Euzko erriaren edestia ez dazau ondo ori diñoanak. Geurekoiak gara, larregian izan be, iñoren goseak jan gadizan. Batasun orren aurka itz dagienak, ez dabe ikusten ñabartasuna geure artean beti loratsu izan dala. Baiña batasunak ez ete leukez ekarriko onura ederragoak, beti elkarren aurka ibilteak baiño?
Kalte txikerrai adi dagoz euzkotar asko, onurai ostera atzea emoten deutse. Gauza bat aztertu gura dogunean, alde orotara aditu bear deutsogu. Euzko erriaren kalterik andienak batuta, alkartuta egon ez egitearren izan dira.
Abendaz baturikoak garan ezkero, laterri bakarra eratu bear geunke Onen aurka dagoz euskal idazle beredin. Tamalgarri jake euren nagusitasuna beste batzuk kenduko eta deutsen. Itsuen errian nagusi izango dirala ba dakie, baiña guztiak zuurrak diran urian baztertuak izango litzakezala ere bai.
Zelango onurak zurgu arazoetan, izkuntzan, edestian eta beste gauza orotan lortuko geunkez alkartasun orretan, Batasunaren esian ñabartasuna, asieran niñoan eta gauza ederragorik ezin ikus daikegu euzkoen artean. Bakoitzari dagozan ederrak, begoz, oiperatu bearrik ez dagolako. Baiña abendaren altzoan anaiak legetxe agertu gadizan. Noiz lora batek besteari kalte dagio, eguzkiaren argirik bientzakc ez daukalakoan? Guztientzako zerutik jausten da eguzk aitaren mosua. Abendaren indarra bere bardintxe.
Euzkadi, 1931-V-17
Olak ikusten
Olak (fábrica) ikusten izan eta itun urten naz. Ketan egozan tximiñiak. Eta orruka, txakur bailiran, langilleak ikusi dodaz. Itz onik ez dot euren agoetan entzun. Biraoak eurrez sortzen izan jakez ostera. Begi maltzurrez betestu nabe, euren lorrak nerau bidetzaz baleukean.
Burniak saldatan laprast joiazan eta labako sugarrak gorrituten izan dauz alde guztiak. Inpernuan antzo, bakerik ez dauko langilleak. Lanari egozan, baiña barnean griña txarrak erne. Nork dongetu ete dau langille gaixoaren gogoa? Munduko arazoetan ez dauko zorionik, bestekoetan ez dauko itxaropenik. Izerdiz lurrean irabazten dauanak ez deutso zeruko aterik zabalduko, eroapen bage, Jaungoiko bage lan dagialako.
Ketan tximiñia guztiak dagoz eta zerua estalduten deutse oneik. Leenago Euzkadiko aranetatik argi ikusten zan ortze garbia, orain keak dana illundu daroa ta langilleak ezin ikusi dabe zerurik. Oletako burni otsak ostenduten deutse kanpaiaren otsa, otoi egiteko orduan. Ez zerutik eta ez otoirik, dana galdu dau txindi apur baten ordez.
Euzko langille gaixoa, arrotzakin batuta ibilli zara eta orain euskotarra barik kanpokoa dirudizu. Ez da errua zeurea bakarrik izan, zeugana iñork ez dau eldu gura izan bata. Lanari beti egon zara, ta zeure gogo orren ardurarik iñork ez dau euki. Jaramonik ez deutsee egin anaiak, bitartean otsoak inguruan ibilli jatzuz.
Eta zer aurreratu dozu? Ezer ez. Bakean bizi bazintzan, gitxiak naikotuten zenduzala, orain asko zaletuten dozu, iñoiz lortuko ez dozuna nai zenduke, ta orrexek minduko zaitu. Etxe garbia zeukon leen, gaur ostera, gortea_dirudi zeure bizitokiak. Semeak azteko ez dakizu zer egin, ke artean, txaide artean, murrin eta erkin azten diralako.
Zelaiko gentza, bizitza baketsua oba danik ez dozu uste. Ganera arrotzai lotuta zagoz, areik esaten dabena egin bear dozu. Zuk ez zenduan biraorik jaurtiten. Jaungoikoaren itzalak jagoten zinduzan eta gaur ostera, itz onik ez dakizu. Munduko gauzetan gitxi irabazi dozu, arrotzak zeuri ezer emon baiño gurago dabelako euretarrai lagundu. Burutik zagoz iñoren bazkide egiten bazara. Oletan indartsuenak irabaziko dau aal dauana ta zu bakarrik zagoz geienetan, bazkide zaran arren arrotzakin.
Zeure anaiakana jo egizu. Lan gitxi dagoala diñoe, baiña kanpokoentzako badago, zergaitik zeuk urten bear dozu? Besteak sozialistak diralako? Bazkun batean indartu zaite, baiña bazkun ori bedi zeurea, ez iñorena. Zeu nagusi izango zarana, ez iñor.
Olak ikusten izan eta itun urten naz. Ez dago eroapenik, ez dago bakerik. Lanik egin gabe irabazi gura leuke orok, biotzean lera txarrak sortu jakez. Ez Jaungoikorik, ez munduko itxaropenik. Ez da arritzekoa komunistak bazkide asko batzen badabez. Inork ez dagi gure artean langillean aldeko lanik. Itz onakin ez dogu ezer egingo. Arazo gurenak sortzen dira gizarteko artuemonetan, onei bideak egin eta idoro bear deutseguez. Barriro langilleak ikusi dagiala keak zear zeru urdiña, oletako burni otsak arren, entzun dagiala kanpaiaren gedarra. Gizarteko eziñak ez dira arteztuko, gizonen biotzak baretuteko ez badira, justiziz arazoak ebagiten ez badira. Orra oletan ikasi dodana. Ara sarriro goazen, gure anaiak dagoz laguntza eske ta.
Euzkadi. 1931-V-22
Loren goralpena
Loren goralpena egin gura neuke. Txorta bat ikusi dot txaide ertzean eta odol tanta antzo, gorriak ziran. Lorak atsegiñen lorondoan dira, goizeko intzez bustita. Eguzkiak legortu daroaz, eta usain barik nazkagarri jatzuz.
Baiña udabarri onetan euria bide dala edo, lora gitxi dakusgu. Iñoiz baiño bearren doguz, ostera. Gurenda orduak datozen aldian lorak edozetarako dira. Lorazko burestunak egiten diñardue neskatxak. Bular ganean edergarri jatzuz, jairik jai doazan aroan.
Udabarriko jaiak lora barik ezin ulertu dodaz. Neskatxak eta liliak alaituten dabe zelaiko ingurua. Lorondo orotatik sortu ordukoxe ebagiten dabez, eta tolesbako umiak legexe barreka dagoz. Erromeri guztietan alaitasuna zabaltzen dabe, usain goxoa isuri. Orra zergaitik lorak maitegarri jatazan. Eta mindu nabe txaide ertzean ikustean. Zergaitik? Oldozpen itunak sortu jataz eurak ikustean. Or dozuz geure Euzkadiko lora asko txaide ertzean. Jairik jai, baserririk baserri dabiltzaz besteak, baiña eurak maiteago dabe txaide ertzetako basatza. Lizunak jotzen dauz ortxe eta abendaren lorarik ederrenak zimelduten dira.
Neskame antzean datoz urietara, lorondotik ebagiten dan lilia legez. Eta tamalez siketuten dira, legortuten dira. Euzkotar usainik ez dauke, ez margorik. Erdaldunen artean bizi dira ta lotsatuten dira euskeraz itz egiten.
Eta ez gagoz euskeraz itz egin ez egiteari bakarrik, oiturak galdu, gurasoen ikasiak baztertuten dabez. Urian eurak zainduteko, non edo non batzeko balego iñor, baiña jaramonik ez jake egiten. Galdu ostean, ots egitea naikotzat daukogu. Euzkoak erru andiak daukoguz, urira datozan neskameai laguntzarik opalduten ez deutsegulako. Non dagoz abertzale diran emakumeak? Barriketan ibilli barik, bateko batzokietan sartuta, besteko dantzak ikasten, oba alkartasun eder bat egingo balebe baserrietatik datozan neskameakin.
Noren etxera datozan jakin dagien euren gurasoak, abertzaleak lerroetan euki bearko leukeez urietako geienen izenak, zelakoak diran, nongoak eta uzkurtza zaleak diran edo ez. Orrela uri txikietan abertzaleak jakingo leukee norengana jo, euren alabak urira bialdu baiño leen. Lorak ikustean ori bururatu jat. Zer ikusirik ete daukon iñork itaunduko dau. Ez dakit.
Baiña euzko emakumearen ardurea batzuk artu bear dabela uste dot. Lorondotik at egozan loratxo aiek, legortuta ikusi nebazan. Lorak ebagi ostean ontzi baten sartzen dabez ur pitin bategaz. Orra zelako ardurea eukiten daben. Olakorik egingo ete dogu ba, baserrietako neskakin? Sarritan nora jo ez dakiela, zer egin ez dakiela aurkituten dira euzkotar neskatillak eta leenen eltzen jakenakaz doaz, batek ba daki nora. Baiña neskame orreik balekie euren batzarra dagoala, abertzaleak arduraz begiratuko deutseela, laster elduko litzakez araxe. An euskeraz igandeetan mintzatuko litzakez, pozik baserriko gauzetzaz jardungo leukee. Au irakurten dauan emakume batek ez dau ardurarik artuko onetzaz? Baietz uste dogu. Udabarriko lora ederrak galtzen ez daiguzan itzi. Jairik jai, bular ganean daroez lorak, geure abertzale diran emakumeak eta urian itziten dabez lorarik bikaiñenak. Orra or zer eskatuten deuskuen euzko emakumeak.
Euzkadi, 1931-V-23
Bertsolariak
Bertsolariak euren barruko sua agertzen dabenean, erria bizkor daroe. Igandean Elorrion ikusi genduan zelako indarra daukoen bertsolariok abertzaletasuna ereiteko, Euzkadiren maitasunean jentea piztuteko. Bertsolariak ez daukoe uriko ederkariak daukozan zidorrak. Jentearen aurrean soinutsik paraten dira, gogo utsik. Eta eusko gogoan indarrik asko dago, edertasunik lar, entzuleai zirkin eragitako.
Bertsolariak iñork baiño sakonagotik ezagutzen dau erria, erriko semea dalako. Bere ganetik igaro zibilizaziñoak dakarren bigunkeri labana. Orain alditxo, Enbeitatar Kepa ospatsua zelaietan agertzen zanean, zeruko igarle bat baletorran paratzen ziran guztiak. Bertsolari orren agotik aberriaren suak urteten eban. Ederto osaturik agertzen eban biotza ta olerkarien biotza baiño ederragorik ez dago, oro dira maitasuna.
Bertsolarien agotik neurtitzetan kanpora etorzan aberriaren miñak, abendaren ezilkortasun naiak, erriaren askatasun zaleak. Bakoitzak barruan eukozan leiak, oldozmenak, edertoago agertzen ziran bertsolarien agotik.
Gaur bere bertsolari onak daukaguz. Bizkaikoari bakarrik dagoala, ona Uriarte, Enbeita gaztea, Zidorra, «Erlea», eta abar. Baiña bertsolari guztiokaz bazkun bat egin bear geunkela uste dot, gure laguntasunaz barriak sortu daitezan. Uste dogu bertsolariak ezer ez dirala eta ardura andirik ez daukogu euretzaz. Gazte asko dagoz orretarako jaioak diranak, baiña baserriko bakartasunean ezin dira umotu. Eurekana eldu gaitezan eta bertsolari ona izateko bidea erakutsi. Lantzean beiñean sariketen bitartez poztu euren biotzak. Zelako gaiak jo bear dabezan erriaren txaloak lortzeko, azaldu!
Euzkotarrak itsuak izan dira bertsoak entzuteko. Erromeri batera jo egizu, an ikusiko dozulako zelako pozagaz dagozan bertsolariai entzuten. Ez da izaten iñork ez dakien gauzarik diñoalako, danen nabaritasunak suaz agertzen dauzalako baiño. Olerkari diran batzuk egin bear leukeez bertso saillak, gero abots ona daukoen batzuk jaietan oguzi dagiezan. Oba da bertsolariak berak egitea, baiña larregerik ez dagoan ezkero, onexetara lagunduko deutsagu aberriari. Gauza erreza ez da bertsolaria izatea. Abotsa bear dozu, gauzak arin ikusteko gogo bizia, irudipen zolia.
Egia baita olerkaria, bertsolaria ez dala egiten, eratuten, jaiotzerik olerkari dalako. Baiña jakintza bidez, bestearen onu bitartez, ikasi leikee askorik.
Tamalez ez dago bertso zaarrakaz idazti bat. Idazti orretan ikasiko leukee zer eratara antziñakoak joten eben. Eredu, ikasbide izan daitezan bertso zaarrak, lenbailen liburu bat egin bearko dogu. Pozik jasoko doguz bialdu gura deuskuezan bertsoak. Antziñatik entzun dogu batek ba diñarduela bertsoak batzen, baiña ez dira agertzen. Aldia ostera aurrera doa. Premiña dogu arintxo egiteko.
Bertsolariak atsegin jakuz guztioi, baiña euren alde ez dogu ezer egiten. Geienak sendi apaletakoak dira, ta eurak liburuak erosi edo beste jakingarri izango leikiozan gauzak eskuratzea, ez dabe errez. Laguntza ba, opaldu bear jake. Bizkai aldean zenbat bertsolari dagozan, nortzuk diran eta noragiñokoak jakin gurean dabiltz batzuk. Arteztu daigun gurari ori. Urretxindor kumak bear dira, aberria alaitu eta bizkortuteko.
Euzkadi, 1931-V-26
Itsas bazterretik
Itsas bazterretik nator. Zerua urdin egoan eta urruneko printzetan, oial zuriak bailiran, ontziak ikusten ziran. Nabari egoan zabala, urduri, barruko kezka bat agertu gurean. Aberriaren itsasoa itsaso gogorra da, ez emakumea. Arro dabiltz olatuak.
Baudelaire jaunaren olerkia agora eldu jat itsaso onen aintzinean:
Itsaso billa beti gizon aske ori;
eure antzikurretzat daukok urdin ori.
Azal neurrige ortan ba dakusk gogua;
bera baizen garratza giriñen barrua.
Baiña ez da or amaitu neure oldozketa. Itsaso orretan amaikatxo edesti zaar, asaba edesti dagoz. Euzkoen obia izan da zabal au. Or joaten ziran itsaso zear geure arrantzaleak, eta kanpoko guztiai bildurra sartzen eutsoen. Gudari amorratuak izan dira euzkoak eta Kantauri itsaso au.
Biok zare ixilko eta lainotsuak:
Gixon ori, nork dazauz eure ezkutuak?
Itsasoi, ez dazauguz eure ondasunak.
Josita darozuez, ixillik barruak…
Aspaldiz alan da be, zarien etsaiak!
Negar eta etsi baga, igaroz eundiak,
samin eta eriotza zeuen atsegiñak:
Burrukari betikor, anai maite eziñak.
Orra zer diran euzkoak eta itsasoa. Burrukari amorratuak, beti lortu ezin dabena jadetsi gurean. Arraunlari bulartsuak bere gain ibilli izan dira. Eguzki galdatan, sutsu ta bizkor euzkotarrak jarraitu dabe bide urdin zear.
Euzkadiren seaska dirudi itsaso onek. Mendiak eta itsasoak alkarren antza dagerte emen. Mendiak arri biurtu diran uiñak dira. Eta itsaso onen antzo dira euzko gogoak bere. Artega dagoz azaletik barneko zadorra gorde eziñik. Ekaitzak daukoz lantzean beiñean eta orduan ondatu daroa guztia.
Jopurik jasan ezin daben itsaso eta abenda. Gogo indartsuentzako egiñak dira, ez koldarrentzako. Iñoiz ikusi bako lurraldeak billa joiazan bertotik eta baleak ezeze Inglaterrako buru ulegorriak atzemoten ebezan. Gaur ostera arraunlari txatxarrak gara, iñor dogu itsaso onen jaube.
Ikasi daigun jasan eziña bere olatuetan. Oneik ez dira iñoren morroi. Eta bitsa jasoten dabe goraino, askatasun ikurriña balitzan. Euzko gogoa, zer ikasi daukozu zeure itsaso orretan.
Itsaso urdiñetik nator. Guztia bakean egoan. Udaren laztana laprast joian zabalunean. Baiña barnean zelako gudaketa eratuten egoan. Orra euzko abendaren altzoan egunotan gertauten dana.
Agur, Kantauri itsasoa, laster zeure jaube izango gara. Bitartean jasan zeure altzora datozen oron gorputzak, gogoak garbituteko gai ba zaralako.
1931-VI-5
Komunisten bildurra
Komunisten bildurra barreiatu da egunotan. Bizkai inguruan askorik ez dagoala dirudi, baiña guztia murgilduteko gitxiak naiko izaten dira. Baiña zer gura ete dabe komunistak? Bidezkoa ete da eurak eskatuten dabena?
Ezin ukatu geinke euren eskakizunetan arrazoia ba dala, osoan ez bada, erdizka bai beintzat. Iru edo lau gizonen eskuetan ogasun orok izatea ez da egokia. Gaiñera langilleari bear dan eran ordaindu bear jako bere lana. Kristau benetakoak antziñatik esana da langilleari ez jakola otseiñari legez begiratu bear, anaiari legetxe baiño.
Ez dira esku batzuetara dirudunak joan gura dana egiteko, ez txiroai lagunduteko. Ori alde batera itxiten dabe askok eta aaztu jake Jaungoikoaren legeak aginduten dabena.
Baiña gaurko egunean langilleen artean bere oker askotxo ikusten dira. Lanik egin barik jan gura dabe. Uste dabe zor jakela gura dabena. Komunistak ez dabe uste bere jaubeak euki bear dabela, lan egiten dabenak lan orren emaitzak gozartuteko eskubidea daukela.
Ez dira arazo oneik erabagiten tiroka edo gorrotoa ereinik. Justizi bideak ez dira arteztuten zaratakaz. Joarlearen eskuetan guztia edatu bear bada, nork egingo dau lan? nork ausartuko dau bere dirua arazo gorenetan? Langilleak irabazten diranetan aldea euki bear dabela entzuten da. Ez da bide txarrena. Gaur ostera, iñorentzako bere eztago irabazte andirik.
Lan bakoak uste dabe gura aiña eskatu daikeela, baiño ez dago olakorik. Zioa sakonean dago. Langille oro artean ikusten dana alperkeria da. Iñork ez dau lanik egin nai. Dotore jantzirik ibilli ezkero, pozik dagoz. Eskuak ostera, iñork ez dauz loitu gura.
Ementxe ikusten doguz langille askoren artean olako gauzak. Zoaz batzukana lana aginduten. Zortzitik batek ez deutsue erantzungo lana egin nai dabena. Geienak alperkerian ibilli nai dabe. Eta ez sozialistak, ez komunistak ezin aztertuko dabez gauza oneik, auzi oneik doazen bidetik. Langillearen biotzetan sartu bear da bere egiñen erantzupena. Kristautasuna baleukee, jakingo leukee zertarako dan lana eta zelan itzalez ikusi bear dan iñorena. Baiña gorroto gorria bakarrik barneak badaroio, zelan jasan bakean munduko gauzen egikera?
Gaitza ezer ez dala uste dabenak, bide okerretik doaz. Gaitza sakonean dago, kristautasuna galdu dalako. Sekulan ez dira aztertuko, siñismenak biotzak jotzen ez badauz. Urteatan dabiltz langilleak Kristoren irudia barnetik kendu nairik eta Kristoren ordez ikusi eziñarena, gorroatoarena sortuten jake.
Zerk urtengo dau ortik? Lan egiteko ordua da. Ez kristau gauzak bakarrik erakutsirik, Kristok zelan munduko arazoak erabagiten ebazan bere azaldurik baiño. Gaur katolikuen izparringi baten ikusi dogu zelango aldaketak eskatuten dauzan kristautasunak ogasunetan. Bere ustez, komunistak eskatuten dabena baiño andiagoak dira Kristoren irakasbideak eskatuten daben guztia. Baiña izparringi orrek ederto goratuten izan dauz aberatsak eta langilleak, akordu gitxi euki izan dau leen. Orain gauza andiak. Egiak bear diranean, ez belu danean. Gaur belu izango ete dan nago.
1931-VI-11
Urkiolako eguna
Urkiolako eguna dogu gaur. Andoni deunaren eleiza nork ez dau ezagututen Euzkadi osoan? Arkaitz artean jarrita datza eleiz eder ori. Ara doaz euzko semeak, batzuk euren osasun billa, besteak gandur aietarik ibarren eta arroen edertasuna ikusteko.
Goizean laiñoz estalduta dagoz mendiak. Eguzki printzak agertu baiño leen eleiza osorik dago. Kristauak goizetik agertuten deutsoe Andoni deunari euren maitasuna.
Aita San Antonio Urkiolakoa
Askoren biotzeko Santu Debotoa.
Leenetan askoren biotzeko maitea da Andoni Deuna. Zoaz Urkiolara ta an ikusiko dauzuz, txadon barruan amaikatxo oroigarri, ontziño politak, errenen tramankuilloak eta abar. Euzko erkietatik doaz araiño, batez bere lurlangilleak, abereen osasun billa. Zenbat bidar ikusi doguz beeruntzean bidezabaletan odola dariola. Aldatz ikaragarri areik zear pozik joiazan, benetako siñismena biotzetan eroiela:
Askok egiten deutso San Antoniori
Egun batean joan eta bestean etorri.
Bai orixe, batean joan eta bestean etorri, egun baten ezin ikusi eta goratu daitekezalako ango edertasunak eta goralbenak. Arkaitzak zeruraiño burua jasoten dabe, zugazti orritsuak itzal dagie.
Edestiak diñoskunez, orain zazpireun urte eldu zan Andoni deuna Urkiolara ta bertan gau osoan otoitz egiten egon zan. Odolez euzkotarra dala entzun dogu ta gauza erreza ez dan arren ori jakitea, onerazpenez beintzat euzkotarra dogu Deun au.
Gaiñera siñismenak antxe batu dauz Andoni deun biak. Batek bere oinpean dager txarritxo apala, abereen osasuna beragan dagoala erakusteko. Besteak umetxo kutuna eskutan dager, Kristogan ezkerra zabalduteko datza. Igon zadiz eleiza aretako torre gainera ta Araba guztia, Gipuzkoa ta Bizkaia ikusiko dozuz. Mendi goiak maite dabez gure deunak. Sinismenak zenbat eta eragozpen geiago euki, obeto eroaten dauz, eta Begoña, Arantzazu, Estibalitz, Aralar eta beste mendi goi astro entzutetsuak dozuz Euzkadin. Mendiak baiño sendoagoa da euzkoen siñismena.
Durangon bazkalduta, Mañaritik gora Aldatz andia dago San Antoniora.
Bai, aldatz andia dago, baiña zenbat euzkotarrek igaro dabez aldatz oneik izerdi ta nekearen bildurrik gabe. Eta urteetan pozik igon bagara, aurten zazpigarren eundia ezagututen danean, geiago elduko gara bertaraiño, geure maitasuna agertuko dautsogu Deun orreri. Ikusi dagiala mundu guztiak euzkoen siñismen eta fedeak mendiak baizen iraunkor iraungo dabela. Anboto goiak zutunik dagozan artean, geure fedeak iraungo dau.
Laiño zuriak dabiltz mendiz mendi, arkaitzak eguzkiaren mosua leenengoz artuten dabe, geure biotzak araxe eldu bitez zeruko eguzkiaren mosua gozartu daigun. Urkiolako Deunak zaindu gaizala.
Euzkadi, 1931-VI-13
Amaikatxo eragozpen
Amaikatxo eragozpen eta larritasun igaro ostean, gaur batuko dira batzar nagusian Euzkadiko udalak. Lizarran (Estella) batzen dira, katoliko izena darabillen kazike batzuk ez dabelako gura izan Iruiñan batzar ori egieta.
Fueroen aldeko mitiña egin bear ei dabe gaur Iruiñan. Bai, zer arteztuko dabe aldi onetan mitin bategaz? Ez da gaurko eguna itz egitekoa, gauza erreza da itz egitea jentearen aurrean eta deduzko txaloak irabazteko bere. Beti izan dira Naparroako jaimetarrak eta karlatarrak olako barritsukerietan ibiltekoak. Sakonkiro oldoztuten badogu, zer irabazten da orain mitin bategaz? Ezer bere ez, egun bateko otsa dalako ori. Udalen batzarrean ostera, Euskadiren gaizkatasuna erabaki ta lortu daiteke.
Baiña ezkertarrak lurperatu ezin izan daben batzarra, katoliku izena daroen batzuk zuzpertu dabela, zelako poza izango daben jauntxo madarikatu orreik. Udalak zutunik dagoz, erriak ez dauko beste usterik eta gizaldietan egin ez dana euzkoak egiteko dagozan orduan, orra katolikuak zelako prisak daukezan batzar bat egiteko.
Euzko Araudi ori ontzat artu ezkero, ez dago zetan auteskundetara joan, danak gura dabenaren billa joateko ez dago aurkakorik eta. Baiña ba dakie Iruiñan batzar ori egiteko asmoan dagozanak, eurak ez dirala ezer olako gauzetan eragozpenak ipiñita, gauzarik aundienak lurpera jaurti barik.
Geroago agertuko dira egunotako zikinkeriak, lotsabakokeriak eta udalak zelako asmo ederrakaz joan diran mitin orren asmagilleengana. Ezerk ez dau balio izan eurekin, euzko aberriari barik euren girin txarrari dagozalako. Oraingo edestia idazten dan egunetan, oso lotsagarri gertauko dira jaun orreik.
Ondo aztertu ezkero udalen batzarrak eta katolikuenak dauken aldakuntza, ezin ukatu izango dogu udalenak daukon garrantzia.
Gaiñera ez da izan eragozpen ori euzkotarrena bakarrik, Espaiñako «Acción Nacional» deritxon alderdia ibilli da or guztia edenduten.
Gotzain jaunak eskatu eutsen atzeratu egiela batzar ori, baiña alperrik. Ez dagoz orretarako. Egun onetan ibilli jatzu emetik Jaime edo olako bat eta areri euren maitasuna agertu gura deutsoe. Karanba, katolikoak izan eta fuerozaleak eta euren atzetik iñor parako ete da ba. Ez, sekulan be.
Udalak laguntza gura dabe eta eragozpen ori bidean aurkitu daben ezkero, guztiak beartuak gagoz eurai laguntzeko. Lizarran orok izan bear dabe, geure zaletasun biziagaz lagundu eta indartu daiguzan. Euzko legegaia andik ontzat arturik badakargu, egunik andiena izango jaku. Axe benetan danentzako izango da poza. Biotzak gora ba, eta Estellan agertu daigun gure artean ez dagoala ikuseziñik eta gorrotorik.
Gora udalak eta gora euzkoak. Gaurko eguna andiena izango da geure edestian. Lizarrak eukiko dau aintzarik gurena.
1931-VI-4
Lizarrako batzarra
Lizarrako batzarrak, beste gauza askotan bere onurarik ekarri ez baeuskun, bateri egon da benetan: euzko guztien batasunari ta anaitasunari. Antxe iñoiz nabaritu ez dogun eran sentidu genduan, abendaren kume guztiak irin baten bitartez bizi orain.
Egun alaikorra ta edestiaren altzoan maitasunezko izkiakaz idatzita geratu bear dauana. Eundi urteak daroaguz beti alkarren aurka ta alkarreri agurrik egin gura ezik. Eta euzkoak beti bide batetik ibilli ez daitezan, arrotzak ardura andiena euki dabe. Ez arrotzak bakarrik, bertoko euzko odolaren aurka dabiltzanak bere bardin.
Anaiak beti ibilli izan dira burrukan eta aberriaren galkuntza ikusi arren bere, ez ziran alkartuten, abereak eurak bere batuten diran arren txar bat aurrera jatorkenean.
Edestiari bagagoz, negar egingo dogu, urte askotan ez dogulako ikusi euzkotarrik bere erria zainduten. Alde batetik naparrak, bestetik giputzak, gero arabarrak eta azkenez bizkaitarrak, guztiak naiago izan dogu arrotzari eskuak emon anaiari barik. Kanpotik uste izan dogu gaizkundea etorriko jakula. Anaiaren bildurra genduan, ez ostera arrotzarena, ta orrexek galdu izan gauz.
Baiña edestiaren okerra, girin txarren lerroak deuseztu gurean, batu gintzazan igandean Lizarrako uri ederrean. Antxe zin egin genduan euzko erriak batuta aurrera joan gura dauala. Bere zanean ba dala oraindik odolik naiko, antziñako okerra borrau eta edestiari aintzazko ingiak lotuteko.
Batasun au alde guztietatik ondo jatorko ostera. Euzko erria txikerra danik ez dago zetan esan. Txikerra izan eta barriz bananduta dabiltz, etsaiak laster iruntziko dabe. Leen bere orixe izan zan oben andiena. Ganera odolez eta izkuntzaz eta izakeraz bat ez bagiña, alkarren arteko artuemonak bere batasun au egin bear dogula esaten deuskue. Euzkoen artean zer ikusi naiko daukozu, iñorengana jo barik.
Batasunean indarra, iñoen antziñakoak eta orixe billatu bear dogu. Inguruan dagoz etsai amorratuak, indar andiagoaz, txiroak diran ezkero, bestearen odoletik bizi nairik. Oba dogu ba bere bizitza daukanagaz alkar artu, eskekoagaz baiño. Geure Euzkadi aberatsa dala askok daki ta beti egongo dira atrapau gurean, baiña euzkoen indarra bat egiñik badago, nork orren aurkarik egin?
Batasun onen indarra abertzaletasunak ekarri dau. Oneri zor jako aspaldian euzkoak nabarituten daben alkartasun naia. Abertzaletasunak ez dau bakarrik aberriaren alde egin, askatasun billa, batasun billa bere lanik ederrenak egin baituz.
Eta ezin ulertu daiteke benetako abertzalerik, batasun onen billa ez badoa. Euzko erria osoan maite bear da, ez atalka, zatika. Odolez, izkuntzaz, edesti eta izakeraz bat garan ezkero, batu bear gara betiko. Lizarrako batzarrak orixe jasan gura izan dau, orretara jo dau ta ez dago beste biderik. Edo euzkoak batzen dira edo sekulan oinpeturik biziko dira.
1931-VI-17
Baserritarren negarra
Baserritarren negarra entzuten dogu oraindik. Erri zear joan gara eta alor guztiak zapalduta egozan. Zugatzen abarrak apurtuta, arto landarak orriak dindilizka, igali bat ez da geratu. Maatsak ostera, mordo bat ez dabe eukiko aurtan.
Ederto urtea etorran eta orok pozik egozan. Aspaldiko urteetan ez dabe baserritarrak ezer batu. Legorteak geienean galtzen izan dau dana. Belardiak ebai barri egozan egun betan, laster ganbarara eroateko, baina euriak eta arriak galdu dabez. Bedarraren ordez pentsua emon bearko jake abereai. Igazko zorrak ordainduteko ustea eukoenak txarto dagoz.
Igalitan ostera, ba dira iru milla laurlekoren kaltea jaso dabenak. Barazkiak ondatu dira. Piperrak, azak eta abar lauskiturik dagoz. Urte guztian lanean ekin, amaika izerdi bota ostean, dana galdu dabe. Nora begiratuko dabe orain lurlangille gaixoak? Ez daukoe eurak arpiderik, galkuntzaren alde egiteko. Lanbako batzuei laster sorostuten deutsoe, oneei inork ez.
Andaluzian izan balitz galkuntza au, laster ziran andik gobernuaren ordezko pillo bat, galkuntzak neurtuteko asmoz. Emekoak ostera, zaratarik ez dabelako egiten, baztertuak dira. Geure baserritarretzaz gomutaten dira bakarrik kobrau bear danean, artean ez.
Geure biotzak ostera, baserritarren begietan malkoak ikustean bigunduten dira. Eroapenik naiko daukoe, baiña orregaz ez dabez betetuko semeen sabelak. Aldundiak soroztuten ez badauz, urte gorria izango dabe. Lurlangille gaixoai agintza andiak egiten deutsoezenak auteskunde aurrean, orain ezer ez diñoe. Ez daukoez itzai jarraitu bear deutsoezan eginkizunak. Baiña onela aurrera ezin ibilli geintekez. Ikaskizun andiak ikusten dira olako lorretan. Zor zaarra, lor txarra, esan daroe antziñakoak. Gure baserritarrak barriz, zor zaarrak daukoz.
Lanik egiten ez dabenak ezer euki ez egitea, ez da ikaragarri. Egunero barriz, egunsentiagaz batera sortuta lanean diñarduenak ogi zati bat euki ez egitea, ezin jasan geinke euzkoak.
Atzerritar lanbakoai laguntzen deutsoegu arpide andiakin, geure anaiai bere lagundu bearko.
Asi Amorebieta eta Bakioren artean zenbat geratu dira itxaropen barik. Igali landarak billozik dagoz, ez sagarrik eta ez madaririk. Gariak laster batzeko ordua zan arren, lurpean dagoz etzunik. Artoak ganora barik.
Negu gorria etorriko da eta abereak ez dabe bedar legorrik eukiko. Zenbat zor egin bear lurlangilleak. Aurten ordainduko ebazala zor asko uste eban, ederra etorrelako, baiña zor andiagoak egingo.
Aldundiak bitartean, itzik ez diño onetzaz. Atzerrian jazo balitz lorrau, laster ziran emengo izparringiak zeruari deadarka. Orain ezer ez. Tamalez ez dauko baserritarrak abertzalerik baiño laguntzaille, besteak ederto urian sartuta dagoz ardura andi barik.
Ixillean sufriduten dabez oiñaze ta lorrak, baiña beartuta gagoz lor oneik inori erakusten bere. Jakin dagiezala orok. Baserritar gaixoak negar dagi.
1931-VII-7
Lurlangilleak
Lanbako askok lelo batera joten dabe. Uriko txaide ertzetan ugerra baiño ez dagoala ta, baserriko bakeari goralpen andiak opalduten deutsez. Keak baltzitu dauzan gizon oneik, euren begi zurbilduak zuzenduten dabez kanporantza. Itxaropen batek daroaz, urian baiño obeto biziko diralakoan baserriko bakean.
Barneko zirkin bat izaten da beti udabarrian edo udan baserriko bizitza maiteago izatea, beste aroetan baiño. Eta zaletasun orrek bere sorburua ez ete dauko zelaietako eder tasunean, udako joritasunean, beste onura batzuetan barik? Uriko zeru baltzak azkura bizia sortuazoten dau biotzean, eta gentzaren naiak garoaz baserrira. Baiña lurlangillearen bizitza orren maitagarria ete da?
Orain arte ederto bizi izan dira guztiak urian, irabazte naiko euki dabelako, eta baserrian egon baiño alde egin gurago izan dabe. Zergaitik gauzak aldatu dira ba?
Lurraldeak ez dabe aldakuntzarik egin. Uriarena izanen da orduan. Jente larregi etorri baita urira, orain ezin guztiak bizi daitekez txaidean. Eta uste dabe aberastasunak kanpora iges egin dauala.
Baiña ez dagoz artezean. Baserriko bizitzak nekerik asko eta irabazterik gitxi daukoz. Soloko lana latza, irazbaztea murritza. Eguzkia agertu baiño leen, idiak buztarturik, sorbaldan akuillua dauala, baserritarra ba doa. Eguerdiko beroak soloan ikusiko dau, baita arratsalde artizarrak be antxe kiñu egingo deutso.
Lana egin dau, zer lortuko? Uzta elduko dan edo ez begira larri dago. Ta sarritan eskuan daukola uste dauanean, ekatxak edo arriak dana galtzen deutso. Baserritarrak bere alde gauza bakarra dauko: barneko gentza. Ez dauko kezkarik. Gitxi eukitera egin da ta gitxi orregaz pozik bizi da. Ez urikoa baizen ondo bizi dalako, ta arek aiña irabazten daualako, biotzeko bakea daukolako baiño.
«Nekazaria ondo bizi da» askok esan daroe, baiña aren lorrai ta aren nekeai gitxik adituten deutsoe. Uzta galtzen bada, urteari begira dago ta zorrak joko dabe etxeko atea. Azkenengo sos guztiak be eralgi bearko dauz.
Onetzaz gomutara datort igaz neure olerkari lagun batek iñoana:
Kazkabar, izotz, arri ta suak,
eman digu amaika min,
ainbeste errenta paga dezagun
ez dan irabaziakin.
Enpleatuak illeko ordaiña
osorik dauka berekin,
udan itzala lan egiteko,
neguz legor ta berokin».
Izango dauz bere eragozpenak langilleak, baiña baserritarrak geiago. Lurlangilleen artean balegoz iragita, untan galtzen diraneko eta laguntzak, orduan obaxe biziko, baiña gaurko egunean zerua goian eta lurra oinpean bakarrik d auke.
Beiaren errapea legor dago, andarra baiño areago. Ardiak bee ta idiak murrusa, betetu egizu etxe utsa. Virgilik edo baserritarrentzako neurtitz politak egin ebazan, baiña gaur ez dagoz erleak zugatz bakoitzean, eztia dariola; barriz arkaitzak eta igaliak dindilizka alde orotan. Ori leen izango zan.
Gaur ugerra franko dago alde guztietan eta lurrak gogorrak dira landuteko. Ekin ostean zeredozer atzemon ezkero, pozik. Igaliak gitxi eta eurak bestaldeko umeak jan ez dagiezan, zuur egon bear. Eztiak ostera, Alkarrian. Oneexek dira baserritarraren irabazteak. Uriko langilleak begiak arantz zuzenduten dauz, baiña olak gitxi emoten badabe, soloak ez dira joriak.
Olerkarientzako bakarrik maitagarriak dira soloak eta olak. Ogia jan bear dabenentzat barriz, errai gogorrak. Soloan ondo bizi izan daitekela egia da, baiña ez gaur soloak dagozan eran, beste era batera baiño. Alkerreri laguntzeko txindi-kutxak balegoz, eskola geiago irakatsiko baleutsoe lurlangilleai, orduan azkura biziagoaz baserrira joango gintzakez.
Egin zaite baserritarra, izango dozu praka zaarra.
1931-VII-22
Astoa arrantzaka
—Izparringi baten ikusi izan dot, Grimm edo Andersenen ipuiñak irakurri ostean, Ama Neskutza ikusi dabela Ezkiogako ume batzuk…
—Ori idatzi dauana ez da gizon makala, jakintsua baiño…
—Jakintsua izateko, bilbaotarra dala uste dot… Eta ba dakizu jakintza ta emetua izatea alkarren aurka dagozala.
—Izenik ete dakizu?
—Bai, izena argi ipiñi dau bere idazlantxoaren azpian, baiña nik ez dot emen agertuko. Iñork ez dau ezagututen ezta?, nire bitartez ez dagiela ezagutu. Orreik euretzaz itz egitea gura dabelako, uzkurtzaren aurka egiten deutsue, baiña ez gagoz lotan. Euren astakeriak azalduko doguz, euren izenik ez osteaa.
—Asmo txarrak darabilzuz.
—Ez arranotan! Karidadea dozu ori, gero damututen badira, lotsa gitxiago jasan bearko dabelako.
—Ez da arrazoi murriña.
—Baiña poesiz beterik dagoan ezkero idazlan ori, apurka emongo deutsut. Emeko olen keak asetu dabe idazlea ta zelai zear doa. Italiako olerkari izunak bere olantxe joaten ziran, artzain olerkiak egiteko asmoz.
—Tira, itxi egiozue Italiako olerkariai ta arira zatorz.
—Alorretara doa geure gizona ba, ta bururatuten jako Agirre eta Pildain eta beste aldun «rurales» itzi barri dagozala mendi ertza.
—Konke «rurales» geure aldunak, ezta? Ba geureak bakarrik dozuz karreradun gizonak. Besteak Merodion irakastola nagusian ikasiak izanen dozuz…
—Ezkiogaraiño doa idazle trebea bere zizki-mizkietan. Bilbaotik oiñez joateko urruntxo dago, baiña tira, idazleak gauza andiak egiten deutsuez. Ganera olerkaria da idazle ori, ta olerkariak orain lurrean eta gero iretargian dagoz.
—Barritsuegi zagoz gauza onerako. Jarraitu egizu aurrera.
—Ez prisarik. Ona zelako deskriziño ederra egiten dauan Ezkiogara eltzean. «Ezkioga es una rinconada vasca, un lomazo (ez pelmazo) prendido de helechos y retamas (orratzak barik), en cuya eminencia (Gotzaña bere orixe da) un pequeño roble abre el paraguas de su poma rizada)». Onek ez daki zer diñoan be. Poma zer dan baleki, ez leuke esango «el paraguas de su poma rizada», poma ori sagar igali bat dalako eta sagarrak «paraguas»ik ez dauko buruan.
—Txarra zara, gero. «Paraguas» esan gurako dau, sagar landaragaitik.
—Dan zoruak busti ez daitezan, oraindik aurrera aterki batzuk ipiñiko doguz zugatzen ganetan. Jarraituten dau geure idazleak eta ona zelako akatsa ipinten dauan: «Es el atardecido». Itzaren barregarria. «Las nubes cárdenas tienen un filete de oro». Gose izango zan idazle au. Bestela filete ori jango baleu.
—Danari ulea artu gura deutsozu.
—Ez, «filete» bat jateko azkurea sortu jat. Baiña fileterik ez dau euki olerkari orrek ta irakastola baten jazoten dana edestuten dau. Arratsaldean alatz eta Neskutzaren agerkundeak azalduten deutsez irakasle emeak. Gero oso erasago konponduko dau umeai bakarrik alatza agertu jakela.
—Orduan umeai bakarrik agertu jakee, ezta?
—Idazle orren ustez, bai. Berari ezin agertuko jakon. Lurrean barik iretargian egoalako orduan, edo «tasca»ren baten «filete»ak jaten. Postrerako «poma rizada» bat eskatu eban eta ardao pitin bat edan ostean asi jatzu «La Voz»erako idazten.
—«La Voz»ean idatzi dau orduan?
—Bai, izparringi orretan, ez lerro bakarra, bitan bi baiño.
—Leengo egunean be, txerrena agertu dala Naparroan iñoan izparringi orrek.
—Ez dau jakingo ba! Txerrenak «La Voz» bakarrik irakurten dau. Ganora bako gauzak atsegin jakoz txerrenari, gero ordain ona emoten deutson arren.
—Zer egiten eta dau ba?
—Gauza andirik ez. Irakurri ostean, atzetik buelta bat emoten deutso ta bere firmea itziten dau «La Voz»en irarrita.
—Au bai, orregaitik usain txarra dakar izparringi orrek. Toki onera doa orduan bilbotar idazle ori, bere txotxolakadakaz. Tamalez, jateko gauza asko egin bear izaten dira, gura izan ez arren.
1931-VII-23
Emakume abertzaleak
Arrasateko errian izan nintzan, abertzaletasuna lerden eta jori dagoalako. Baiña ango emakumeak agertu eben aberriarenganako maitasuna ikusi ostean, laster abenda zaar onek lorarik ederrenak sortuazoko dauzala ikasi dot. Euzkadiko emakumeen eredutzat jarriko dodaz Arrasateko emakumeak, eurak goi-gora jaso dabelako euzko ikurriña.
Eta zer egin leikee emakumeak? Erriak ez dira igituten abestiakaz baiño, iñoan Maragallek. Orain esan geinke barriz, erriak maitasunak erabilten dauzala. Maitasuna barriz, ederren, garbien, mardul, lirain eta mardoen emakumeen biotzetan dago. Abendaren samurtasuna euren barruetan dago loratsu. Eta abenda zaar onek emakumeen laztanak bear dauz, barriro gazte egingo bada.
Euzko sendia gelgarria izan bada, emakumeari zor. Antziña edeslariak esana dalako, euzko andrea erregina eta jopua dala. Erregiña izaten da bere etxean aginduteko, baiña jopua besteen esanak egiteko. Senarragaz jopua, semeakaz erregiña.
Erri zoriontsuak edestirik edo istoririk ez daukoe, emakume zoriontsuak legetxe. Ona zergaitik euzko emakumeak eta Euzko erriak edestirik ez daukoen. Itz neurtu baten esango deutsuet, erderatik itzulita, zer egin bear dozuen etxean:
Ludira etorri gara
uso antzo, zeu, urrumarako,
leoi antzo, neu, gudatarako.
Eguneko emakumeak bere semeekin jardun bear dau. Seaska ertzean datzan seiñari leenen aberriaren eta Jaungoikoaren maitasuna erakutsi bear deutso. Euskeraz ikasi dagizala leenengo izketak. Errezago sartu daike seme txikien biotzetan aberriaren maitetasuna, «etxean zer ikasi, a ikasi» egiten baita.
Emakumeak, batez bere ezkongaietan dagozan aldian, lanik bereziena egin leikee. Mutillak nora-ara eroan daitekez. Euzko jolasak, oiturak eta izketa be biztuteko, eurak lakorik ez dago. Ikurriñak eunduten bakarrik ez, biotzak eunduten jardun dagiela. Gizonen agoan abertzaletasunak indarra dario, sua, baiña emakumeen agoetan samurtasuna, liraintasuna baiño ez da.
Uzkurtza maite daben legetxe, aberria maite bear dabe, bigarren uzkurtza izan daitela. Sarri entzun dogu andrak izan dirala euskeraren etsairik gorrienak. Egia ete? Baietz uste dogu. Baiña orain abertzaletasunak eragiten badeutsoe, barriro eurak zabalduko dabe euskera gozoa.
Etxean, kanpoan eta eleizan, alde orotan izan bediz abertzaleak geure emakumeak. Egun batean ez bada bestean, beti andrak gura dabena egiten dalako errietan. Eredutzat artu geinkez Bermeoko emakume ausartuak.
Geure abestien gozotasuna entzun danean emakume baten agoan, oso samurtuta geratuten gara. Baiña aberriaren izkuntza entzutean, ikaratuta gagoz. Zer izango ete litzake, abertzaletasuna loraturik ikusiko bagendu?
Uzkurtzaren zaindari onenak emakumeak dirala egiztatu bearko. Eurak diralako uzkurtza maiteen dabenak. Zer egingo ez, barriz, aberria be bardin maite balebe? Arin igarten jake euzko emakumea eta arrotzai, erean edo modestian, liraintasunean, garbitasunean. Akats bakarra badaukoe, kanpoko gauzak eta oiturak maite izatea jake. Uste dabe euzko usaiñik badarigioe, lotsagarri dirala baiña ez da olakorik.
Baiña garrantzi andikoa da arrotzakaz barik, euzko semeekin ezkondutea be. Lotsagarria dalako ama batentzako, bere semeak arrotzen odola eroatea.
Ez dabe urduri izan bear. Etorriko da euzkoa euren billa, benetako abertzaleak badira. Abertzalea dan emakume bateri zuzendu gura neuskioz idatzi nebazan neurtitzok:
Zeugan pentsaten nabil Jaunaren bidean
eta lokatz artean egaz dagit azkar:
Andra baten oroia naiko da lurrean
garbi iraun dagiguntzat etsai orok zear.
Zelako lana egin daikean euzko emakumeak. Baiña orretarako aberriaren maitasunak jo bear dauz, ez arrotzen zaletasunak. Orain aldendu dabiltzan asko etorriko lirake abertzaletasunera, eurak agertuko balebe aberriaren edertasuna. Ots egin dagiela guztiai:
Bidazti ori, ona:
Ni naiz abertzale zindo baten maitetasuna.
Emakumearren guztia galdu dabenak, beragan oro idoro dabela esan dagiela. Aberrian zoriona eta gentza. Sendia euzkotarra bada, aberria gaizkatu da. Sendia barriz, emakumeak bakarrik euzkotuko dau. Kateak apurtuko dabez; biotzak ostera, emakumeak.
1931-VIII-4
Gaizkiñak
Gaizkiñak geure aurka dabiltz, jaurliak jagoten deutsoezalako sorbaldak. Aspaldian geuretariko askotxo jausten dina euren iskillu artean, eta aberriaren ziñopa onein aiotsak entzutean, geure zanetako odolak diraki. Begi aurretik ezin kendu doguz odol tanto oneik, eta deadarrez dagoz. Zuzentza (justicia) eskatuten dabe, ta ots orreik ez dira isilduko, zuzentza ori osoan betetu arteraiño.
Jaurliak ez dabez bear diran neurriak artzen. Abertzaleak zarata egiten dabe, izparringietan baiña laster isilduten dira zarata orreik. Lagiak aldeztuten dauzala gaizkin guztiak dirudi. Lapurrak eta matxiñada zaleak bakarrik atxillotuten dira orain; gaizkiña, bakean dagozanai tiro bat jaurtiten deutsona ostera, jarei dabil txaidean.
Eta geuk bakarrik ez dogu ikusten au. Euzko guztiak argian betestuten dabe zer dagien agintariak gaizkin oneikaz. Aranburu, Ugarritxa, Etxebarria ta abar jausten dira; ordez nor, barriz?
Ordez ez da iñor jausten oraindik. Baiña gauzak argiro esan bear doguz. Agintariak erabakirik artzen ez badabe, abertzaleak eurak artuko dabe. Eskutik atzemongo dogu zuzentza. Eta gorria izango da benetan zuzentza ori! Jausi daitela edonor. Eta bear bada ogei erailtea, ogei erailgo doguz.
Erriaren eroapenak azkeneraiño jo dau. Erkaltzaleak diralakoan, gaizkin barrabasak nai dabena egiteari emonik dagoz, eta bitartean jaurliak eskuak eskuen ganean dabezala. Oindiño euzko odolari laido egitekorik ez da sortu izan, eta ez dogu jasango olakorik.
Odolak deadar dagi. Onegiak izan bagara be, nekatu gara onak izateagaz. Orain txarrera joko dogu. Baiña ez da lurperatu bear lotsabako bat edo beste, diru bitartez edozer egiteko prest dagoanik. Burura jo dagigun. Geure bat jausten bada, euretariko bi edo lau. Geu ez gara iñoren aurka joango. Bakean bakoitzak aldeztu dagizala bere oldozkunak eta alderdiak. Eta abertzalerik badoa iñori laido egiten, burla egiten, ordaindu dagiala berea.
Orretan itzik be ez. Itzala orrentzako eta askatasuna. Baiña bakean gagozan orduan etxera jatorkun gaizkiñari, lorakaz bada lorakaz, eta iskilluz bada iskilluz.
Olakorik jazo ez daitean, jaurlari dagozanak zuur begoz. Txarto egiten dabena, naiz abertzalea naiz erkaltzalea izan, zigortu dagiela. Baiña beti geureak odola dariola ikusterik, ezin eroan geinke.
Or dabiltz amasei eta amazazpi urteko mutiltxoak iskilluz josita. Gobernadore jauna: Noren baimena daukoe orreik? Zer dira «guardia cívico edo cínico» deritxoen orreik? Erkalaren aginduz dabiltz edo ez? Lotsabako batzuk izkilluakaz badabiltz, zergaitik ez emon gizon baketsuai be? Bizkaian jausten dan odola jaurlearen ganera doa. Edo zuzenduten dira emeko gertaerak, edo negar asko isuri bearko dabe emakumeak eta gurasoak.
Lau katu ez gara gaur orrelako gauzak lepoan erabilteko. Itzala, errespeto osoa guztientzako, baiña zuzentza be orontzako. Ez dago emen biurkeriakin gero gauzak arteztu gurarik. Ots gitxi eta egite geiago. Bat jausten danean, iru. Etxean olako agoz jasango bazenduz, erantzun egizu jaurlari orrek. Atzerritarrak madarikatu orreik, euzkoen aurka dabiltzazan arren, begi argiz ikusten badozu jazokun ori, guk ezin jasan daikegu.
Larregi entzun izan doguz bakea ta gentza. Abertzaleak oraintxe zintzoegiak izan dira.
Baiña emeko basatiak zintzotasunari iskilluz erantzuten deutsoen ezkero, ikusiko dogu nor dan geiago. Ots au izan daitela deadarrik gogorrena. Belarriak idigi ta begiak zabaldu. Belu izango dalako gero. Bururagiño egin jaku bai? ta gaur zutunik gagoz. Odolak deadar dagi, geure anaien odol tanto orreik ots egiten deuskue. Aberriak eskatuko deusku odol orrein ordezkoa.
1931-VIII-5
Negua
Neguak agur egin deusku. Aize otza inguruetan dabil, zugatzetan diran orriai atzamar gogorrakaz eldu nairik. Olerkari itunak zerura begira jarriko ziran. Ikusiko dozu zenbat bertso etorriko diran izparringi onetara, neguaren goralbenak esaten!
Edurrak izara barriak egiten ei dauz zelaietan. Izara barriak oba txiroen etxeetan, barriz. Bertsoak egiteko asmorik ez, oldozkun sakonak bururatuteko ustea bai ostera, sortuten jat negu au ikustean. Bideetan jausten diran orbelak eta txori abi utsak, ez deuste miñik emoten. Baiña ogi bako etxeak, bai.
Aurtengo negu onetan amaikatxo idoroko dogu. Lan ezak ez deutso iñori asketsiko. Eta otzaren dardara zegaz kenduko dabe gizakumeak? Udan bizitza errezagoa jaku, neguan baiño. Mendiak zuri dagozanean, lurrean bedar motarik ez danean eta etxean gosea dan orduan, ituna izaten da zeruko odeiak begiratutea.
Geure kaleetan asko dira eskean, baiña oraindik geiago izango dira. Nora joko dogu, barriz? Otzaren aurka ez daño biotz samurtasuna baiño, limosna egitea baizik. Matxiñadak egiteko asmoetan, azkuretan dirala erkalar etsaiak, diñoe, baiña gudarako ez dago iñor, jatekoa ez dagoan bitartean. Buruzagi ankerra etorri jaku. Gosea dozu buruzagi au. Onen aurka nork jokatuko ete?
Etsipetan barriz, jatekorik ez badago, bakerik be ez. Sarri esan daroat etxeko goraberak geienetan sortze au daukela. Janari gabe, gizonak eta emakumeak ez dauke umeai asikera on emoteko bakerik. Alkarren etsai dozuz. Etxe utsa, guda otsa, esaten dabe antziñako zaarrak. Egia ez danik ez dot uste. Baiña karidade andiak egiteko aldiak dira? Egungo egunetan emon ete geinke gura aiña? Ezetz, nik uste. Txindiak gitxi balio dau, baiña saltokiak edo denda eta komertzio guztiak ankaz gora dagoz. Dirudunak be bildurrez dagoz, zer jazoko danentz.
Bakerik izateko uste gabe. Gentza eukiko dogula luzaro uste bagendu, gauzak atonduko litzakez. Gaur barriz, ez. Gaur norberak lismonea emon eta biar eskatuko badau…
Uri andietan jente asko batu jaku. Larregi. Aberastasunak urian dagozala ta etorri dira baserrikoak eta basetxekoak. Zenbat gara uri andietan? Beredin bai. Laneza eldu danean barriz, iñor urten nai ez. Bizitza ederra, atsegintsua eroaten ikasiak dozuz geienak. Langilleak be bai. Urdaillari larregi emon deutsoe, ta urdaillak asko eskatuten dau orain. Geikeri orreik baiña, itxi bearko dira. Egunero kafea artzen oituta dagozanak, puru ederra erre ta ganera goizean edari gozoak, arratsaldean edari garratzak eta abar, itxi bearko dira.
Urte onak joan dira, txarrak datorz. Txiro asko ikusten dan arren, geiago ikusiko doguz. Zorioneko baserritarrak, euren txokoa itxi gabe geratu diranak! Bizitzako nekeak ba dakiez zeintzuk diran, larregirik ez dabe ezagutu, baiña gaur beste mizkatuak baiño obeto bizi dira.
Zelako ikaskizunak arazo onetan. Aberriak ez dira gurenak eta argiak, olak edo, fabrikak euki arren. Urak ekarri, urak eroan, esaten dabe. Egia. Arin datorren aberasta suna, arin doa. Lurrekoa ez. Nekazaritza deritxegu baserritarrai ta nekez saria irabazten dabe. Baiña sari orreek aberriak irozoten dauz. Negu oneri negarrez gagoz urietan. Zer egin? Adierazoko.
1931-XI-17
Ostikolariak
—Espaiñarrak galdu dabe ostikoketa. Au tamala! Nork esango olakorik! Baiña zazpi tantu sartuko eutsezanik uste izan dozue? Egun au lotsagarria geuretzako!
Alakoxe izkerak entzuten izan dodaz txaidean. Atzo gazteak eta zaarrak beste itzik ez eben erabilli. Neure kolkorako niñoan: Baiña zer jazo da ba? Nortzuk geratu dira zazpi ta bat? Euzkaltzaleak edo ete izan dira auteskunde baten olan geratu diranak? Zazpi ta bat! Toki guztietan lelo bardiña. Zer zan ez nekian eta urbildu nintzakon adiskide bateri ta bildurrez itaundu neutson:
—I, nortzuk geratu dozak zazpi ta bat, ba?
—Aitaren eta semearen! Olakorik! Zoratu ete az? Baiña ez ete dakik zer jazo doan? Non bizi az edo? Ixil egon adi, ixillik, iñork jakiten bajok…
Larritu nintzan gauza ikaragarriren bat jazo ete zanentz, neuk ostera ezer jakin ez egiteagaitik.
—Kanpotik ibilli nok eta —adiskideari erantzun neutson, guzur biribilla zan arren.
—England eta Espaiñako ostikoketa izan dok, mutil, eta espaiñarrai zazo sarean sartu jeutsoezak. Nork siñistu ori?
—Eta orregaitik abil larri-larri. Ori baño ez ete dok jazo? Jente guztia zoro antzean jabiltzak, ostikoketa kontuak dirala ta?
—Zer ba? Gauza kaskarra dok ala? I odeietan bizi az.
—Orretaraiñokoa dokanik ez joat uste ba. Neurriz artuten joadazak nik gauzak. Ostikoketa dokala ta, larri. Eta abertzalea az i?
—Bai orixe! Zer ba? Ez dakit zer nokan?
—Abertzalea izan eta Espaiñako ostikolariak partidu ori galdu dabelako zeruari deadar? Zer ardura dok orregaitik? Irabazi zein galdu, bardin dok guretzako.
—Ez joat oldoztu be egin. Egia diñok.
—Ez joat egia esango, ba! Abertzaleak ostikoketa arazoak baiño andiagorik bajaukaguk. Beste zeregiñik ez jaukoenak, sartu bedizak olako gauzetan.
—Bertoko semeak balitzozak be, baiña erdiak kanpokoak dozak. Ganera «Equipo Español» izenagaz joan dozak. Euzkadiko semeai ardurarik ez jeuskuk izan bear.
Neure laguna aldendu zan ixillik. Egia esan nebalako edo. Ez dakit siñistu be eustan ardurarik ez nebala nabarituten ostikoketa arazoagaitik, baiña itz gogorrik ez eustan jardetsi.
Zorioneko ostikolariak! Beste arazorik ez dala munduan oldoztu geinke. Ganera abertzaletasunari gaitz andiak egiten jatorku auxe. Gazteak alde batera itxiten dabe abertzaletasuna, erriaren pizkundea. Guztia ostikoka egitean igaroten dabe. Ondo dagoz kirolak eta kirolzalea naz. Baiña neurriz artuten dodaz. Neure gorputzari on egiten badeutsoe, aizea artzeko, osasunari indar emoteko, pozik artzen dodaz. Baiña ludiko gauza garrantzitsuena balitz, ostikoketa ta kirolak ez dodaz artzen. Diktadura aldiak zazpi urte iraun baeban, kirolakaitik izan zan. Gazteak zoratuta bizi ziran kirolakaz. Aldi ederra galduten dogu zorioneko kirolakaz. Eta etxekoak balitzaz be, baiña espaiñatarrak galdu dabelako negar anpuluka! Non dago geure burua? Zoratuta gagoz. Ardura barik artuten badogu olako gauzea, zorotzat gaukoez ostera. England eta Espaiñako ostikolariak emongo deuskue aurrerakuntza, argia eta aberastasuna. Zeregin asko ez daukoe olako gauzetan dabiltzan gizonak. Ostikoketa burruka orreik laster kenduko neukez nik, aal baneu. Kirolak barriz, erri orotan jarriko neukez, osasunerako orreek baitiralako.
1931-XII-11
La muerte del euskera
Aspalditxo «Aitzol» idazle argiak lan eder bat argitaldu eban «El Día» izparringian, geure izkuntza onen aurka Unamuno ta Baroja anaiak esan dabezan astakeriak birrinduteko. Orain dotore argitaldu dabe «Euskaltzaleak» lantxoa idaztiño baten barruan.
Ganora bako gauzak erraz ezereztuten dira, baiña bide asko dagoz orretarako. «Aitzol» jakintsuak darabillen bidea onena dala uste dogu. Jakintza zarataz datorrenari, jakintzaz erantzun bear jako. Eta «Aitzol»en lana benetan dago jakintzaz josia.
Unamuno jaunari aurrez aurre egitekorik ez dago geure artean, uste dabe batzuk; baiña Jaungoikoa ez dan ezkero, oneri be egin legioke eunada bat. «Aitzol» jaunak ontzat artzen dauz Unamunoren goralpenak, jaun argi ta entzute andikoa dalako. Begiak zabalik daukozanak, bilbotar orren idazlanak puntarengoak dirala onetsi bear.
Baroja anaietan, Pio da argiena ta Europan be ospe andia daukona. Berrogei irakurgai edo novela idatzi dauz eta izkuntzarik landu danetara itzuli dabez. Errikorta ostera, margolaria edo da, baiña iñork ez dau ezagututen. Oneri bakean itxi baleutso, obe. Olako txoriburu bateri ez jakolako jaromonik egin bear.
Baroja jaun onek euzkoak Espaiña leenengoz euki ebenak diralako asmoa dakar. Erderaz «vasco-ibérico» deritxoe. Humboldt doistarrak asmau eban gauza au, geure Erro, Astarloa eta Mogel buru zirala. Gaurko jakintsuak jaurti dabe «vasco-iberismo» ori alde batera. Unamuno barriz «vasco-iberismo» orren arerio andia dozu.
«Aitzol» jaunak argi ta garbi bioi erantzuten deutsoe, jakintzaren bidez, etnografi eta edesti aurreko oarrakaz, Baroja jaunak Basco, basoko-tik datorrelako zirikada bat agertzen daualako. «Aitzol» jaunak argiro darakus, Arana-Goirik onetaz idatzi ebana. Pozik irakurri doguz Aranataz idazle onek diñozan goralpenak.
Aldi asko da «Aitzol»eri buru argitzat artu genduala. Idazle onek ez dauko gizonentzat goralpena baiño, benetan merezi badabe. Bekaitzik ez dauko iñoz. Azken aldian zenbat euzkotarrek euskeraz itz egiten daben agertzen dau eta uri nagusietan zelako euskaltzaletasuna sortu dan. Europako laterririk txikerrenatan be izkuntzak zein bidetik ibili diran erakusten deusku. Letonia, Flandes, Irlanda, Rumania, Checoeslovaquia eta abar. Idaztiño onetan gauza bi argienak aurkitu doguz. Jakintza zuurrak eta laburtasuna. Ezin esan daikeguz lerro gitxiagotan ainbeste egi.
Gaurko egunean euzko gauzetan dakiguna, argi darakus. Unamuno eta Baroja anaien zorakeriai erantzun ederrena emon deutsoe.
Beti izan gara euskaldunak olako eztabaidetan sartzeko nagitsuak. Eskerrak ba «Aitzol»eri, bere luma zorrotzagaz geure alde atera dalako.
Barre egitekoa da benetan Barojatzazko jazoera. Madrilen aurkitu zan izparkari batekin eta onek itaundu eutson:
—Ta zelan gabiltz edo, Pio jauna?
—Txarto, txartotan be. —Zer ba? —Emen, Madrid onetan, maketoak baiño ez dodaz idoroten. —Eta ikeratuten zara? —Bai. Satsa eta zarrapastrojo batzuk baiño ez dagoz emen. Ba noa neure Bidasoako okuillura. Europan bakaldungai bat idoro bear dogu euzkoak, eta bakalderri eder bat eratu.
Jazoera polita benetan. Olakoxeak dozuz emeko jakintsu-izunak. Idazle oneik izunak izan ez arren be.
Euzkotar guztiak irakurri bear leukeen idaztiñoa da «Aitzol»ek argitaldu dauan au. Atsegiñez irakurten da guztia. Erderaz «documentado» esango leuskioe, geure artean goralpen andirik entzungo ez dauan arren. Olakoxeak gara ta.
«El Día»n argitaldu zanean, txalo andiak entzun baebazan, gaur liburutxo antzo datorrenean, pozik jasoko dabela guztiak uste dogu. Geure txaloa boakio beintzat, idazlari arrulo ta oisdur orreri.
1932-I-13
Irrasaioa euskeraz
Euskeraz radioz lan egiteko dozuz Donostiako Euzko Gaztedikoak. Asmo au zoragarri da. Itzaren indarra urrin doa. Itzak dakarz biotzera gurariak. Baiña itzak egoak nai dauz, egaiz egiteko. Txoriak legetxe ibilli gura dau geure mintzoak.
Zeru oztiña zear gauza ikusgarri izanen ez da zeure itzak egaizka ikustea. Bai ba! Geure abotsak ezin jaurti daikez urrunera. Baiña aurrerapen andiak dozuz laguntzale.
Aritxo batek artzen dau zeure agoko itza ta egoak eukiko baleuzan, azkar-azkar daroa. Nora igoteko dozu mintzo ori?
Areto barruan dago. Baiña neure abotsa mundu guztian. Uiñak edo bagak bailiran, zeruko itsaso garbian doaz itzok. Ondartzak aurkitu gura dabez.
Eta alde guztietan dagoz jenteak, irrasaioak ekarriko dauzan izparrak entzuteko. Usoak atzemoteko, udazkenean eiztariak ez ete dozuz ikusten Lesako inguruan? Bardin dagoz orain, radioa entzuteko zai. Zabaldu daiguzan geure itzak edo usoak ba. Orain arte izkuntzarik landuenak zabaldu dabez gura izan dabezanak. Txiro gaituzulako, geuk ez dogu ezer be egin!
Oraingo aldian gazte batzuk sutsu asi jatzuz lan eder oneri indar egiten. Euskeraren barri urrun jaurti nai dabe. Etxean sartuta ezin egon ba. Amona zaarrak egoten dira, baiña bizitza nai dabenak ez. Izkuntzak be bizi gura dau ba, ta bere egoak zabalduteko dago radioren bitartez.
Aste onetan asiko jatzuz. Eguastenean. Francen asi ziran batzuk eta poztu ziran euzkotarrak. Aurrerapen guztiak geuk be artu daiguzan geure oiturak, abestiak, esakerak eta ipuiñak barreiatuteko.
Radioak ba zabalkunde ederra egingo deusku, eta mailla-mailla sartuko jatzuz izpartxoak, alkarrizketak, barriketak, ipuiñak.
Gaurko egunetan ariñen dabillenarena dozu mundua. Zenbat eta ariñago ibilli, leenago lortu gura dozuna. Tximistaren urteak dira. Beste guztiak baiño atzerago geratuko gara euzkoak?
Ez baten. Or dozuz barre eragiten deuskuen antzerkilariak, abeslariak eurrez, olerkariak, edeslariak eta abar. Gogoetan ixillik daukoez gogai ederrak. Atara ba, kanpora. Euskara, euskara jalgi adi kanpora.
Baserritarrak baizik ez eben leen itzik egiten euskeraz. Orain dotore dator. Jaun eta jauntxoen agoetan be entzuten dogu. Liburu apainduetan agertuten jaku. Izlari bikaiñak daukoz. Radiora joten dau gaur.
Gizonak narruz jantzita ikusi ebazan izkuntzak, leizetan sartuta basatiak legez munduko jenteak ikusi ebazan izkuntza onek, radioren bidez mintzatu nai dau.
Ludiaren leenengo urteak ikusi ebazan eta abotsagaz barik suaren bitartez itz egiten zala be ba daki. Mendi goietan suak piztu ta albo errietakoai dei egiten eutsoen.
Era orduko izkuntzak il ziran. Euskerea bakarrik bizirik dago. Leizetan bizi ziran areen semeak, jaun egin eta argitu dira. Eta euskereak lagundu deutsoe ibilkunde guztietan.
Aldakuntzarik andienak ikusi dauz. Eta mundu guztiari edestu gura deutso ele maite onek, abenda batek egin dauan alatza, milagroa. Gizaldi zear bere izkuntza zaindu dauala.
Radioz mendiak igaro gura dauz. Ibarrak eta aranak baiño urrunago joan gura dau, bera antziña etorri zan bideak jakiteko. Asiaraiño, Aprika aldera, pizka bat biotza kiskalduteko ustez joango da. Gero Amerikara be bai. An bere semeak iñortxo baiño leenago izan ziran.
Eta egaizka zeru zear ikustean izkuntza au, itaunduko, galdetuko dabe jenteak: nondik dator izkuntza au? Nongoa da? Mirarituko dira. Eta guztiai azalduko deutsoe bere jatorria. Mendi artean bizi dan lora baten usaiña.
Agur izkuntza maite ori! Zoaz egaizka radio orren bitartez! Liburuak, izparringiak, itzaldiak sartu ezin diran etxeetan, sartu zadiz. Euzkoen ordez agurtu guztiak!
Hitler
Prusiako auteskundeetzaz toki guztietan diñardue, batez be politika eta garatzetan. Artegatasun aundia sortuazo dau nazitarrak lortu daben gurenda orrek.
Prusiako batzarra osatuten zan leen 450 aldunekin, baiña orain berrogetamar millari aldun bat jagokoen ezketiño, 425 aldun baiño ez dira izango. Baiña hitlertarrak euren alde gaindi bat daukoe. Leen nagusi izateko, 225 aldun bear izaten ziran, gaur barriz bear da 214. Nazitarrak gorantz egin dabe, zazpirik ba 162era igon dira. Hugenbergtarrak barriz, 71 arkitik 31 bateraiño beera egin dabe.
Komunistarrak be gorakada bat nabaritu dabe: 48 aldun eukoezan leen, gaur ostera 57. Sozialistak galdu dabez 44 aldun. Ondoen dagoz gaur katolikotarrak.
Auteskunde oneitan zer jazo dan? Braun jaunaren jaurkerea menperatua izan da. Weimareko agintarien aurka faziotarren agintaritza nagusi egin da. Hitleren gurenda andiena izan dan arren, oindikarren ez daukoz berak nai leukezan aldunak. Beste alderdiak batzen badira agintariakin dagozanak, 203 gertuten dira. Buru izateko besterik ez dauko ba Hitlerrek.
Orain amabost egun ontzat artu zan lagia bide, leenengo ministroa izantatzea eskumatarrak ondo dakie euren eskuetan dagoala, baiña indarrik asko ez daukoe euren bat izantatzeko.
Katolikoaren eskuetan dago ba Prusiako agindaritza.
Oneik nora jo, araxe jo bearko dau jaurkereak be. Nazitarrak batzen badira, alderdi orretakoak buru izango dira, bestela ez.
Hitleren gurenda onek ikaratuten dauz asko, baiña ez da ikaratzekoa. Oraingo internazionalismo deritxoen era orren aurkako abotsa baiño ez da Hitlerena. Alderdi bakarra izan da bere otsak entzun barik geratu dana, katolikoena, beste guztiak arin joan dira bere jarrai. Izan be, abertzaletasunaren indarra da hitlertarrena. Gazteak beraganatu dauz antziñako oiturakaz, abesti ta dantzakaz. Bere eginkizunetan gudari antzo agertzen da.
Ganera Deustcherriak uriola andiak jaso dauz amalau urte onetan. Europako gudaren ondorengoak ordaindu bearrak, urte bi onetan izan dan diktadura antzekoak, eta azkenez agintarien buruezak. Hitleren gudarosteak ezereztuteagaz kalte andia egin deutsoe aberriari. Hitlerek ez eban iraungo beste sei illabetean, txindirik ez daukolako. Baiña leengo auteskunde ostean bere gudaosteak kentzeagaz, erria sutu da.
Erriak indartu ta bizkortuteko ez dago gaurko egunean jaurkera usaiñakaz ibilli bearrik. Bere biotzean maite dauzan gogaiak agertu ta erakutsi bear jakoz erriari. Hitleren gurenda ortik dator. Deustchaldean, sozialistak nagusi ez, baiña indar andia euken, orain komunistak be geituten ziran. Baiña alderdi bi oneik deustarrak barik luditarrak dira, ta erri bakoitzak bere izatea gura dau osatu.
Agintaritzan beteko dauz Hitlerek bere agintzak? Orixe da gaurko itauna. Ganera Europa-gudako zorrak ordainduko dauz Deustcherriak? Franceren bildurgarri beintzat izan bear dau gurenda orrek. Trotski jaunak iñoana batzuk gomutara dakarre: «Politika arazoetan ez da ezer galdu, guztia galdu ez bada».
Europaren biotzean aldakuntza andiak izango dira. Deustchtarrak beti izan dira lurralde onen igilariak. Bruning jaunak iraungo dau Reichstagen? Katolikoak hitlertarrakin alkartuten badira, sozialistak lagunduko deutsoe jaun oni?
Iñork ezin erantzun itaun oneei, gauza illunak diralako. Igandetik ona Europako politika arazoak aldatu dira. Itali eta Deustcherrian nazitarrak nagusi dira. Baiña igitara onein barnean ez ete dago egi baten sustraia? Ludikotasun gogai batzuen aurka, laterri bakoitzak burua jaso ez ete dau nai? Baietz dirudi. Francen Daudet eta abarrekin doazenak, sustrai auxe ez dabe iturburu?
Leenagoko eundietara gizartea doala dirudi. Askatasun asko bearren zala, laterriak jausi dira. Bakaldun bakar eta leendakari «dictadore» batzukana ez ete dira zuzenduko erriak? Hitlertarren gurenda onek, Mussoliniren agintaritzak eta Stalinen jaurkereak auxe erakusten dabe. Itz batean, iru jaurkera oneik agintaritza bakarrak dira, ez erritar agintaritzak.
1932-IV-29
Langilleak
Langille asko dira txaidez zear dabiltzanak, ogia non idoroko. Lanezak jo dauz ta beso sendoak euki arren, ezin lanik egin. Ola-meatza mendietan ez dago zeregiñik.
Gosea ugari da. Aurrera so egiten dabenak ba dira, baiña onik ez da agiri. Orain alditxo Madrile aldetik etorri zan batek, Euzkadin lanezik ez egoala esan eban. «Bertakoak non lan egin ba dauke, baiña tamalez kanpoko askok araxe joten dau. Oneik ba gorrituten dabe ango etorkizuna».
Gizon aren itzak bidezkoak ziran. Euzkotarrak lana aurkituko leukee, eurak baiño ez balegoz. Kanpotik ostera eurrez, egunero datorzenak guztiak ondatuten dabe. Zer egingo deutsogu?
Zergaitik datorz ba kanpokoak onantza, lanik ez dagoala badakie? Oneri erantzuna laster.
Gran Via zear niñoiala, gizon bat eskean urbildu jatan.
—Nongoa zara? Lan barik aldi luzea daroazu?
—Burgoskoa naz. Iru illabete dira ona etorri nintzala.
—Baiña lanik ez dagoala ez ete zenkian?
—Bai, baiña Burgosen be ez dago lanik. Emen be ezin dot idoro, baiña zeredozer emoten deuste, errukiorrak diralako euzkotarrak.
Errukiak ete galduko gauz? Geure anaiak eurrez, lan barik ikusten doguzenean, iñori emoterik ez dago. Auxe ulertu dabe emakume batzuk. Atzo igon nintzan Euzko Langilleak Correo txaidean daukoen etxera. Jantoki apain bat maai barriakaz agiri zan.
Euzko emakumeak tokirik egokiena gertu deutsoe langilleari. Bazkaria egunero berreun langilleri emoteko ustez dira. Nondik orrenbeste txindi atara? Orixe da burukomiña!
Berreun langilleri doan jaten emoteko, txindi asko bear dala edonork ulertzen dau. Baiña bildurra jaurti dabe, asi dira janari bikaiñak emoten.
Eta arrotzak etorriko jakuz langilleenganako betebearrak erakusten. Utikan! Euzkoak ez dau iñorengandik ezer ikasi bearrik, bere barruan daukoz ba gogairik argienak.
Gizarteko goraberak zuzenduteko, itzakaz ez, eginkizunakaz etorri bear gara. Itzaldiak ez dabe ezertxo be onduko txiroaren urritasuna. Langilleak burrukan jarrita be ez. Oletan odolik asko isuri dabe langilleak euren egoneziña apur bat osatuteko, baiña odolak ez dau onik ekarri. Kristautasuna dogu bide bakarra. Euzkoen artean kristautasun au abertzaletasunaren alboan dabil. Biok doguz sustrairik gurenak.
Euzko langilleak non jan eta non edan ba daukoe. Ez da izango janari on-ona be, baiña biotz onez egiña bai. Txistu-otsa entzuten geban atzo, langilleak jaten ziran artean. Eta zelako zantzo ta zarateak be jaurti ebezan!
Gero emakumerik dotoreenak dantzan egin eben langilleakaz. Ez dogu iñoiz ikasi abertzaleen arteko alkartasunaren kidekorik.
Goipuruen idazkietan, kristauen eginkizunetan bide auxe baiño ez dot idoroten gaurko egunetan. Ludiko amorruak ezin zuzendurik dabiltz gizonak, eta ez dira zuzenduko, bakoitzak bere urkoagaitik zeredozer egiten ez dauan artean. Moscoutik ez jaku etorriko arazo oneen gaizkabidea. Marx edo Blumek be euren idazkiakaz ezin atonduko dabez. Baiña euzkotarrak ba dakigu zelan zuzendu dagikeguzan.
Abendako semeai lagunduten deutsegunean, euren gosea kentzen dogunean, abertzaletasunak ez dau bear izango beste azalpenik. Ulertuko dabe itsuenak be, geure arloetan euzkoen ona baiño ez dogula idoro nai.
Gosez egon diran anaiak jaten ikustean, zelako poza sortu jakun biotzetan. Orain ez dabe bide zear ibilli bearko, iñori eske. Euren etxera etorriko dira ta antxe idoroko dabe bazkaria. Anaiak baiño ez dira batuko, abertzaleak emoten deutsen bazkaria jateko orduan. Orain arte egin dan lanik ederrena auxe dogu.
1932-V-12
Udabarria
Neure leioan ots biguna entzun dot. Oztin-oztin emakume bat ikusi dot zelaiz zear. Eta leioa zabaldu dodanean, usaiñik meena sartu jat surtzilloetatik. Agur, urtaro maitagarria! Zeure edermiñez euki nozu aspaldian. Zeru laiñoak estalduta euki zaitue, baiña eguzkiaren ugatzak zeure ezpaiñetan lorak sortu arazo dauz.
Bidez zabiltz, sasi ganean sortu danentz lore bikaiña. Zeure ikertaldi barik ez da geldituko otea be. Zugatzetan orri ikarea igitu dozu.
Argiok bai ete zeure uleak? Aurpegia garbitu dagizun iturriak garden datorz. Leioa zabalik itxi bai? eta arin noatzu mendiz zear. Neure biri oneik asetu gura dodaz.
Zeurekin etorri da osasuna zelaira. Bai ete? Osasuna bear dogu ba, aspaldian kiruak artega daukoguz, illunak jo gaitualako. Arin noa aranera, bertan goi begira atseden dagidan.
Beste aberri bat daukodala dirudit, zeure aro au ikustean. Zer egiten dozu lur garrean, olako alatzak badira? Lurrak deirik niaitekorrena egiten deuskulakoan, pozez nabil. Eta iñoiz baiño kutunago dodaz aberriko txokoak.
Zeure mosu orrek alaitasuna egiten deust. Egoak baliran dabiltz loreak.
Udabarri orri zeuri asko nago! Orain joango naz baserrira, antxe azi ona erain eta landara ederrak garatu daitezan. Ikusiko dozu zenbatzu mendigoizale igituko diran ara-ona. Ikurrin alaiak zabalduko dauz aizeak, mendiz gora zantzo zoliak be entzungo dira. Euzko abestiok barriz, eurrez landetan iruriko dabez.
Poztasuna zara, baiña abertzaleentzat geiagorik be bai.
Igandeko goizak dakarren alaitasuna udaberrian sentiten dogu. Nonedonon izango da abertzaleen batzar bat. Araxe joango gara. Egunari berea emongo deutsogu, artean ez dagolako itunik ez betokerrik.
Beste batzuk lizunkerirako maite zaitue, urtaro eder ori, baiña geuk ez. Jolasik jolas ibilteko ez zara, ugerra dariola, askoren antzo.
Geure erraietan bizitzaren deia entzuten dogu zeu etorten zaranean. Geldi egon eziñik alde batera ta bestera gabiltz. Urduri noiz zabalduko izpar ona.
Eta bitartean zeure begiok zerua oztinduten dabiltz. Laiñoak ez dira zeure adiskide, euriak bez. Geure ibilketan aurkitu ez dagigun ba aro txarrik, ameak legetxe kenduten dozuz goibelak.
Baiña aurten ez zara besteetan baizen alaigarria. Geure lurralde onetan ba dira udabarriak poztuko ez deutson batzuk. Aberriaren maitale diranak zeure deiak entzuten dabez, baiña gorrotoak jo dauzanak be ba dagoz.
Oneik ezin dabe ulertu geure edertasuna. Euren egite dongeak egiten dabiltz alde guztietan.
Euzkadiko udabarria geuretzako baiño ez da, beste iñork ezin dau neurtu bere edertasuna. Urtzik eskutik jaurti dauan legetxe, geuregana dator. Eta otoiz eta irriz artzen dogu, gauza onen iturburua dan Jaungoikoarengandik.
Izan be, bezuzaren maitekorrena dogu negu ostean udaro auxe. Odolak be pilpil egiten deusku barrean.
Ez dagigun zikindu geure itz edo eginkizunaz. Etorri jakun legetxe, joan bedi atzera. Ez da sari txikia geuretzat ba, urtaro aberria barriztuta ikustea.
Sarri oldoztuten dot geure baserrietan barriztu bear geunkazala antziñako Maiatz jaiak eta. Barriz iturri ertzetan, mendi magaletan barre egin begie gazteñoak eta neskatilla liraiñak.
Eladetarren artean ziran jaiak geure lurraldean be atsegingarri litzakez.
Leioak zabaldu dodaz, begiak jo dabez eder miñok eta udabarriaren deia entzun dabe euzkotarrak. Euzkadin izango da poztasuna. Itxaro berea!
1932-V-13
Iruiñako batzarra
Laster asi dira iraukitzaleak igandeko sopekeriaren ondorengoak batzen. Nabarran ezeze emen be asarre bizian dira notin asko, oneik egin daben doillorkeria dala ta.
Ainbat gazte ta zaar etorri dira abertzaleengana. Euren bidea zein dan igarri dabe. Ezkertarrak eta eskumatarrak, guztiak bardiñak: geure etsaiak. Igandean asi zan abertzaletasunaren zabalkundea Nabarra osoan. Orain Diario-ko zapoak, doillorrak, jauntxoak eta guzurtiak jakingo dabe euzko erriak zelan ordainduten dakian etsaien lana.
Euzkadiko izparringiak oso itz gogorrakaz epaituten dabe nabartarren egiña. Leen ez ziran batu, ba, Araudiatzazko erabakiak artzeko asmoz? Orduan araudi bakarra gura ebela azaldu eben, baiña atzipetu gabez. Oraingo geure Euzko Araudia autarki bidez geureganatuta eukiko geban, baiña onegiak garalako, besteen begira egon gara.
Iruiñan jazo zana jakin ebanean, pozez beterik agertu ei zan Prieto jauna. Eta zelan ez? Euzkoen batasunak buruko min andiak damotsoez Madrileko buruai.
Nabarra galduta dago urte askotarako. Orain araudi barririk ezin lortuko dau. Ta orain daukozan eskubideak kenduten badautsoez…
Araba, Bizkaia ta Gipuzkoako araudiak ostera, erraz urtengo dau. Ez daukogu lan asko egiterik geuretzat araudi bat atarateko, baiña tamalez, erdibituta gertauten gara. Zelako negar malkoak ikusi ziran igandean Iruinako enparantzatan. Mutil gazteen begietan negarrak ikusten ziran. Zergaitik ziran? Gazte areik ziran benetan euren erria maite dabenak, areik eukoen biotzetan geure aberriaren sua. Eta anaiak banandurik ikusteak min egin eutsoen. Alkarri besotik oraturik itz atseginkorrak esaten eutsoezan, urrengorako indarra euki egientzat.
Abertzaleak negar, baiña ezkertiarrak eta iraukitzaleak barre. Zelan batuta egozan Nabarraren etsaiak, uzkurtzaren ardura barik.
Eta non ziran Araudiaren izenean aukeratu gebazan aldunak? Non ziran Beunza, Aizpun ta besteak? Araudiaren alde eurak an egingo ebela, ta igandean batzarrera eldu be ez?
Olantxe atzipetu gabez aldun barragarri oneik. Euren eginbearra au zan, igandean batzarrean egon bear izan eben, baiña doillorrak egiten dabena egin eben. Aldendu ziran. Lotsarik baleukoe, ez eben egingo olakorik, baiña lotsea zer dan ez dakie, antxe ikusi zan legez.
Gaurtik ezin iraun leike «Minoría Vasco-Navarra» deritxon alkarte orrek. Alkartasun ori apurtu bear da arin be arin. Zer aldeztuteko egongo dira geure aldunak orreikaz? Espaiñako bakaldunak ekarteko? Espaiñako laguntza arazoak zuzenduteko? Espaiñako iraukitzaleak lagunduteko? Ez dogu bear orreikaz batasunik.
Eta orain bakoitzak zer egin dauan oldoztu bear. Gero aldi txarrak etorriko diranean, ez begiskue otsik egin.
Baiña orain beste bide bat aztertu bear geunke. Iraukitzailleak, saltzailleak Fueruak gura ei dabez. Tira ba, araudiak jaurti dagiguzan bai? ta Fueruak billa joan gadizan. Zer erantzungo dabe saltzailleak? Orain amabost urte Pradera saltzaille, doillor, zitalak esan eban: Nabarrak ez dau gura Fuerorik, antziñako lagiak diralako. Gaurkoan beste lagi batzuk bear dira. Eta orain Fueruak bear ei dira. Oneexek dira Espaiñaren morroiak, geure erria salduten dabizanak. Makoentzat sarri itz egiten dogu, baiña euzko seme saltzailleen aurka itz geiago egin bear geunke.
1932-VI-19
Iruiñako batzarra
Igande goizeko «Azalpenak» olantxe amaitu gebazan: Euzkadiren batasuna udalengandik jatorkula diñoenai, Euzkadiren batasuna ta gaizkatasuna abertzaletasunetik.
Eta gaur Iruiñan jazo dana ikusi ostean, igandeko itzak barriro azalduten doguz. Geure aberri gaixo onen batasunik ez da etorri beste iñondik be. Abertzaletasuna sendo zabaldu, guztiai euren jaioterria erakutsi, abendearen etorburua azalduten deutsogunean, Euzkadi bakarra izanen da.
Nabarrakoak erru andia daukee jazo danagaitik. Baiñ a damututeko ordua be elduko jakoe. Erriak ez dauke larri ibilli bearrik. Geldiro be euren elburura elduten dira. Ezkertarrena izan dala errua? Eskumatarrena? Alderdi bietakoena. Batzuk eta besteak agertu dira euzko erriaren etsai. Baiña errurik andiena eskumatarrena. Beste bein entzungo bagendu alkartasuna bear dogula eskumatar doillorrokaz, zer erantzun jakingo dogu.
Orreik ulertu bear ebezan zelako onurak irabazten ebazan uzkurtzak araudi orren bidez, baiña jauntxokeriak itsutu dauz. Ondorengoak be jasan dagiezala. Araudi alde egiteko autu gebazan aldunak, baiña saltzailleak egiten dabena egin deuskue.
Iñoiz ez geiagotan batasunik orreikaz, Euzkadiren saltzailleak diralako. Baiña ezkertarrak be bardiñak dirala erakutsi eben Nabarran. Oneik be polito iges egin dabe araudiaren aldetik. Benetan gura izan balebe, ez zan galduko auteskundetza.
Ez da jazo dan au iñoren adorea kentzeko lain. Abertzaletasunak aurrera ekingo dau au gora-beera. Baiña Nabarrako abertzaleak zer ikusi andiak daukez, igandean jazo zana bide. Zelan jokatu bear dan igarriko eben. Tamalgarria dogu igandeko gertaerea, biotzak ez dira kikilduten baiña. Ez, Euzkadi gizonen doillorkeriak, sapokeriak eta lupukeriak baiño gorago dago. Iñoren bekaitzak, ikusi eziñak, jauntxokeriak ez dabe zapalduko.
Jagi ba euzko semea; gaur ez dana lortuten, biar lortuko dau. Itxaropena baiño ez da bear, besterik ez.
Zenbat bidar ementxe esango dogu: abertzaleak ezin alkartu geintikez iñogaz be. Orain esaten dira leengo itzak. Sarri asarre ziran asko, itz areik zirala ta. Baiña abertzaletasunaren itzak egiazkoak dirala, geroago ta argiago dakusgu.
Euzko Araudi barria egin? Ez dago txarto, baiña abertzaleari ezin emon dagikio poztasun andirik asmo orrek. Geuretzako gauzarik onena beste bat zan. Nabarra geureganatutea, odolez anaiak garanok bananduta gabiltzalako. Irabazte batzukatik, ertzaintza, gudaltza ta abar ez dira geure niniko, beste batasun ederra baiño.
Ez dakigu geure buru diranak zer erabagiko daben. Baiña areik esaten dabena egiteko, beti prest izango gara. Adore andiegiaz artuko dabenik orratiño, ez dogu uste.
Lau autarkiren aldakuntza baiño ez da izan Nabarran. Iraukitzaleak edo tradizionalista deritxoenak pozik egongo dira, baiña laster ikusiko dabe zer irabazi daben. Udal orreik ez dira egongo eurai begira. Abertzaletasunak ostera, aurrerakuntza andia egingo dau.
Ortik jokatu bearko dabe guztiak. Nabarran ez da egin bear zan lana. Oraindik itzaldi asko, neke asko igaro bearko dira, errietan aberria ezagutuazo arteragiño.
Leringo saltzailleak jarraille onak izan dauz. Pozik egongo dira, baiña jauntxoen azkena laster elduten da. Iñork uste ez dauan orduan. «Diario de Navarra» bat, «El Pensamiento Navarro» beste bat, eta gero jauntxo batzuk izan dira, euren zapokeriak iraunazoteko, araudi aurka jarri diranak. Begoz euren izenak euzko semeen biotzetan, betiko dongetsi dagiguzan.
Eta araudi alde barik, euzko batasunaren alde autarkia emon dabenak. Eta orain lan egiteko prest. Biotzak gora, ta Nabarra abertzaletu arte. Aldiak etorriko dira. Batasuna eskatuten etorriko jakuz, baiña gaurkorik ez dogu aaztuko. Ezin aaztu izango dogu!
1932-V-21
Guzurrak
Askoren bidea zein dan ikusi dogu. Umeak illargia eskatzen dauanean, ezin emon izaten jako. Baiña tira, umeak ez daki zer eskatzen dauan. Parkatu dagiokegu.
Umeak ez diranak, barriz, illargi antzeko ezer eskatzen dabenean, zigorkadea merezi izaten dabe. Oraingoak illargia ez ei dabe eskatuten, gizonak buru-argiak diralako.
Izan be, ume antzo agertzea ez da bidezkoa. Ganera illargiak ez deutsoe jaten emoten. Baiña illargia baizen gaitz lortuteko diran gauzak eskatuten dabez.
Olakorik egia danentz? Ez da izango ba. Neu burusoil nazan legetxe. Zin andia egin dot geure, neure ulerako ziña esan dot eta. Nortzuk diran olako gauzak eskatuten dabezanak?
Argiontzia ez dozu ixotu bear izango. Txaidez txaide dabiltz. Orreik ikusi gurako zeunkez?
Erdu neurekin. Ronda txaidean dagoz olako batzuk. —Ene, Ronda txaidean, txikito bana artzeko edo? —Ez, txikitorik ez dot artzen.
Abelgorriak lakoxe gizonak dagoz or, Ronda txaidean. Sartu gadizan etxe onetan. Etxe zaarra, ezta? Atadia be illuna. Gaizkiñak estalduteko toki bermia. Gaizkiñen tokia da izan be.
«El Nervión». Etxe onetan izparringi antzeko orri loi ori argitalduten da. Artezkari jaun bat ei dago. Jaun dan ez dakit. Katoliko zintzoa. Emen dagozan gizonak ikusten dozuz, ezta? Ara ba, oneek umeak legetxe lortu ezin daiteken gauza bat eskuratu nai dabe.
—Zer da gauza ori? Kapeladun gizonak orren zoroak dira?
—Zoro ta erdi. Abertzaleak zapaldutea gura dabe. Euzkadi osoan abertzale garau bat utzi barik, garbituko ei dabez.
—Umeak dira oneik edo zoroak?
—Ez, ez dira umeak, baina zoroak be ez. Dongeak dira, lotsabakoak, gaizkiñak.
—Itz gogorrak diñozuz.
—Itz gogorrik ez dago, pizti txarra zapalduteko. Oneik gaizkiñak legetxe erail bear dira.
—Oben andia egin dabe edo…
—Bai, oben andiena. Uzkurtza maite dabela esaten dabe. Katolikoak dirala be azalduten dabe. Beti ona egiteko prest ei dagoz, baina guzurrez, lodarkeriz, zapokeriz ta keri guztiakaz abertzaleen aurka lan egiteko ez daukoe lebarik. Ikusi dozu orain argitaldu daben idaztiñoa? «Judaismo, Nacionalismo, Comunismo» idatzi dabe azalean. Eta barruko izki loiak, lizunen baten semea danak idatzi dauzan lerroetan, euzko abertzaletasuna judatarren txindiz ta laguntzaz zabalduten dan galbidea dala dirausku.
Doipuruaren itzak artzen dauz geure aurka, ta gero, gizonik dongeenak idatzi dabezan itzakaz geure alako txarrikeria konponduten dabe. Izenik ez dauko ori egin dauanak. Egia esateko, aitearik daukon ez dakigu. Iruñako ertxadonetan salduten izan dabe.
Zergaitik olako idaztiñoak? Ezer beste bide batetik ezin eta orra jo dabe gaizkiñok. Abertzaletasunaren aurka ez daukoe ezertxo ta, galduta dagozen oneik guzurrakaz urkoa atzipetu gura dabe.
Baiña illargia eskatuten dozue, lotsabakook. Errezago lortuko zeunkee goian dabillen arto-bero edo illargi ori, abertzaletasuna zapaldu baiño. Uzkurtza zaleak dirala azalduko dabe gizon oneik. Iñori izen ona kentzea ez da katoliko baten lana.
Agirretar Joseba Andoniren aurkako itzak be ba dira. Siongo irakasleak ei dira aldun onen botu emoilleak. El Nervión-en argitaldatu dabe idaztiño ori… Eta Prensa Catolica-tzat artuko dabe izparringi ori emakume biotzbera daukenak.
Beste biderik ez daukoe geure aurka egiteko ta guzur bideetatik dabiltz. Geure bizitzan dedurik onena, katolikotasuna daukogunen aurka orrelako zapokeriak diñozanari burua kendu ta kito.
Baiña zertarako larrituko gara. Arro goaz geure bidean. Aurrera goaz ta txakurrak atzean geratzen dira ausika. Ezer ezin dabe egin ta guzurra, bekaitza ta doillorkeria batzen dabez geure aurka. Ondo dagoz!
1932-VII-11
Joko barria
—Yo-yo barik zatorz? —itaundu deuste. Baiña batere barik ez naz etorri. Ondartzetan beste gauzarik ez bada ikusten izan! Zer dan?
—C’est le yo-yo —ots egiten eban oraingo ume madari batek. Bere ondoan speaker bat eroian. Eta onen itzak dancing barruan entzuten ziran bitartean, praka zuridun jersey oztindun gazteak jolas eragion yo-yo bati.
Zura edo ool bi erditik lotuta dagoz. Zura orrein erdikoa, burdiaren ardatza edo gurtzillaren antzekoa da. Lokitxo bategaz ardatza lotu ta dantzarazten jako ezerez dan ooltxoari. Atzamar baten bidez lokiari eragin eta zura ikotika dabil.
Gauza erraza dala esan bearko. Baiña zail egiten da, asieran beintzat. Gizonezkoak eta andrazkoak, zaarrak eta gazteak beste zeregiñik ez dabe izan.
Edonon yo-yo bat ikusten zan. Ondartzan erdi billozik ziranak bere, joko barri au erabillen. Nork esan orregaz jolastu daikenik? Eta olakoxea dozu gizakumea.
Gizonaren gogoan biurri asko aurkitu gurarik ibilten gara, baiña ez dago ume baten bakantasuna baiño. Loki zati bategaz eta zuratxo bigaz, ederto jolastuten izan dira ondartzako notiñak.
Eurentzat beste buruko miñik ez dago. Laterriak nora jo ez dakiela, batzar lebadunak egiten ibilliko ziran. Lan urritasunari bide bat emoteko ustez, beste asko neketuko ziran. Baina yo-yo bat artu eskuan eta udea igaroten izan diranak, jolas ta jolas egon dira. Zertarako buruak neketu? Joko au nondik sortu dan be ez dakie. Zer egin ez dakiela edestia idazten asten diranak, yo-yotzaz idazten ekingo dabe. Japondarrak asmau ei eben.
Olako joko gatz bakoak ostera, edonon dira. Aldia igaroteko joko bat edo arazo bat bear izaten doguz. Garrantzirik ez badauko, obeto. Oraingoan elburu bati dagoz geienak: ondoen zelan orduak igaroko dabenentz.
Eta orretarako batzuk artaziakaz ingiak ebagiten dagoz. Beste batzuk ondartzako areaz pilloak egiten, gero ostikada bategaz dana ezereztuteko. Lokarnon batzen dira gizon bizardunak bere besterik ez dagie. Aldia olantxe igaroten dabela ondoen, eta an dagoz. Laterrietako goraberarik ez dabe aztertuten, baiña eurak ederto egunak eta gabak igaroten dabez. Aldakuntzarik ez dago yo-yo bategaz jolastuten diranen eta beste gizon ben-ben onein artean.
Gizadiari onik ez dakartsola yo-yo batek? Bai, arranotan. Oldar edo une baten zoriontsu badira ainbat zaar eta gazte jokotxo onegaz, naiko onurarik ekarri dakar.
Bizitzea naastu gura deuskue batzuk, baiña bakantasunera joten dogu. Gauza argia baiño argiagoa dalako bizitzea. Aal danik ondoen igaro unea ta kito. Akeita-etxean aspertuten dira batzuk eta idaztiak egiten doaz. Ez daukoe neke andirik. Beste batzuk bakean egon eziñik, errietan dabiltz. Baiña iñork ez dau bere izatearen aurkako lanik artuten.
Zeure jolaskide izan dala beste gomutarik ez dau izango. Eta yo-yo jokotxo au goralduteko dantza-eresia bere egin deutsoe. Le yo-yo stop ots egin eta ereslariak asiko jatzuz soiñu utsean.
Emakume lodikoteak bere etxera eroaten izan dabe irakasle bat. Yo-yo jokoa ikasi gura eben. Mackinzie irakaslea Biarritzen izan da. Europako gizonik ben-benenak antxe egozan begiak zabalik, loki baten dantzan ebillan ooltxoari adi-adi. Oraingo artegatasuna edo ikusten eben jolas orretan?
Yo-yo bat erosteko aolkua guztiontzat. Nekeko ordu luzeetan, zer egin ez dakizuenetan, jolas ori artu ta aldia igaroko dozue.
Beste zeregiñik zer daukagu ba? Bazterretan gosea dala? Ara izparra. Ardurarik ez deust orrek. Aberri bat iñoren menpean datzala? Kendu, kendu olako oldozkunak eta artu yo-yo bat eta jolastu zadi. Jolas ordu guztietan eta egun osoan. Bizitea jolas bat baiño ez dalako.
Ondartzan etzunik eta yo-yo bategaz ibilli diranak, joango ziran euren etxeetara. Goserik igaro ba daben edo ez, gomutan ez daukoe. Jolastu dirala ostera, gomutan daukoe.
1932-X-5
Auteskundeak
Auteskundeak ei daukoguz ate joka. Zabalduko deutsegu? Alajaiñetan ez datortzak mutil txarrak! Aulen aulez bidean ilgo ete dira gero? Espaiñako laterria laterri ona da, baiña askatasunik ez dau gura beretzat baiño.
Antziñako aren antzera. Askatasun zalea ei zan axe bere, baiña berak legez pentsaten ez ebanari, burua kenduten eutsen. Eta zergaitik ez dira egingo auteskunde osoak? Ez dakit ba, baiña sunda txarra susmatan dot. Ea, esan argi, Espaiñara zelan etorri zan erkala edonork daki, auteskunde bidez etorri zan eta. Oraingo errizale edo demokrata oneik orduko auteskundeetan idoro eben euren gurendea. Orraitiño orduz gero amaikatxo lelokeri ta papaukeri egiñak dozuz.
Orduan eurekin euken erri osoa, gaur ete daukoe? Or dok minbizia. Uzkurtzale ziranai esaten eutsen: errelijiño deunari ez jako ule baten ikutuko. Geu baizen uzkurtzalerik ez dago. Baiña geroko oillarrak beste kukurrua egin deusku. Orduan eta gaur zulo batetik ez dabe zimaurra egiten.
Erkizale ziranai be agintza andiak. Eta euzkotarrai? Uste izan ez dozuezan eskubideak emongo jatzuez. Eta zer emon deuskuen ondo dakigu. Elebitza? Bai zera! Araudia? Ona jagok orren begira jagokana, beste janaririk ez bajok. Egunean-egunean zortzi gizon espetxeratu deuskuez, amaikatxo izun lepaldu ta udalak kendu. Zelako barrabaskeriak ikusi doguzan, ikusi.
Eta antziñako agintzeak igasi diran ezkero, notiñak bere ez dagoz lotan eta, beste alde batera begiratuten dabe. Auteskundeak? Etorri bediz, guzurrez ibilli danari ostikada bat emoteko.
Au guztiau igarri daroe bai? eta bildur dira. Bildur galanta. Orregaitik ogetabederatzigarren atalki bidez aukeratuak izan ziran udalak baiño ez dira barriztatuak izango. Uri txikitxoetakoak bada ezpadan bere.
Datorren illean mitin gurena egiteko asmoetan dozuz geure ezkertarrak, ezkertar jaioak. Arro-arro au, bestea, urlia ta zereko zera etorriko diralakoan. Ondo jagok. «El Liberal»en oldarkeriak ez dira edozelakoak, andiak baiño. Neure leitean ostera, erantzun bat aurkitzen dot. Itzaldi guren orreri erantzuna illaren ogetairugarrenean emongo deutsogu. Bizkaiko udaletxeetan idoroko dabe erantzun argiena.
Auteskundeak ez dira ezer geuretzako. Eskuma aldekoen zarateak eta deadarrak entzuten diran uneetan, barre egiten dogu. Abertzaletasunari ez jakoz ardura. Geure elbururako bide bat baiño ez dira, elburua bera ez dira ezelan bere. Arean bururik daukonak ez leuskioe garrantzi lar emon bear.
Bizkaiko udaletxe geienetan, zalantza edo ezpai barik, geurea dogu gurendea. Eta zer? Udaletxeak baiño maiteago doguz batzokiak, baita bearrezkoagoak bere.
Bizkaian izango diran artean kanpoko gobernadoreak, atzerriko agintariak, ezer ezin dagikee egin. Eskuak lotuta dagozan udalak ez doguz nai. Gaurkoak ostera eskuz esku lotuta dagoz. Irakaskintzean zer dagikie? Euskeraren alde zer?
Uzkurtza gauzetan be amarrauta dagoz. Askatasun laterri batean udalak eta aldundiak nai izango geunkez, baiña gaurko egunetan ezetarako ez dabe balio. Au egin dabela? Jaurlariaren lumea zorroztu bai? eta kanpora. Bermeon eta Mundakan jazo zana…
Espaiñako erkalaren gogoa betetuteko ez gagoz. Zenbateraiñoko indarra dauken neurtu nairik, auteskunde osoak barik erdiak egin gura dabez. Emakumearen autarkia noren aldera dagoan jakin nai.
Indiako kuizak ez gara, ba. Uri andietako auteskundeak betorz eta gero aldundirako. Baiña «gestora» dotoreak ondo bizi dituk. Ogia non jan eta patxada ederrean bizi dozak eta… Bosteun laurleko illero-illero ez dozak kale musturretan topauko.
Auteskunde txatxar oneik jolaska legez artu bear doguz. Baiña lorik egin gabe, ez gurendeak gura doguzalako, geure indarra erakusteko baiño. Ekingo dogu.
1933-III-31
Batzarra
Gaur batzarra izango dogu, abertzaleak egingo daben batzarra. Bilbaoko basurde andiok erabaki bat artu eben bai? eta erabagi ori ez jaku begikoa.
Espaiñarrak iragi eben Josu Biotzaren irudi bat Gran Via txaidean. Oindiño gomutan daukogu zelako poztasuna jarioten eben espaiñarrak. Abertzaleai irain bat geiago egin euskuen.
Biotz donea maite izango dabe edo? Ezetzik ez diñogu, baiña asmo auxe erabilli eben: «Reinaré en España con más veneración que en otras partes». Eta Bizkaian be irudi ori iragi bear da. Txindia emon ebenak, irudia egin ebenak, onetsi zan egunean etorri ziranak, guztiak espaiñazaleak ziran. Beraz ezin goraldu dagikegu. Egun aretako abestiak eta ikurriñak gogoan doguz. Antziñako «Marcha Real» abestuten eben, espaiñarren ikurriñak an-emen ziran. Eta ango itzaldiak itzaldi gogorrak ziran, gogorrak abertzaleontzat. Primo de Rivera, Bakalduna eta abar etorteko ziran. Azkenean ordezkoak eldu ziran. Bilbaotar Estepan jaunaren itzaldiatzaz oroi gara.
Abertzaleok abegi onez begiratu ete geinkio irudi orri? Ez, ba.
Zergaitik orduan gaur izango dan batzarra? Irudi aren alde ez gagoz, baiña ezin jasan dagikeguz Josuren aurka egiten diran gauzak. Uzkurtzaren aurkako erabakia izan da. Eta geure kaltez irudi a iragi bazan be, orain alde batera jaurti daroagu egin jakun iraiña ta Kristoren dedua ta aintza zainduten doguz.
Batzar onek garrantzi geiago dauko, beraz. Eskumatarrak, espaiñazaleak irudi orren alde itz egin nai izatea edo zalapartaz jagitea arrigarria ez litzake izango, baiña abertzaleak uzkurtza baiño ez darabille begi aurrean. Beste gogai batek ez dauz igituten.
Itzaldian au, ori ta bestea esango dira. Ezkertarren aurka gauza andiak entzungo dira. Ez dago txarto. Baña itzak aizeak daroakez. Beste asmo bat guztiak atera bear dabe, asmo sendoa. Euzko abertzaletasunean baiño ez dago geure uzkurtzaren babesa. Olako egunetan deadar andiak eta gero espaiñazaleen adiskide ibilteak, ez dira gauza onenak.
Kristoren irudirik ez zan kenduko abertzaleakin nagusitzan balira. Nok lagundu deutse ezkertar orrei? Bakaldundarrak ez ziran euren adiskide kutunenak? Geure aurka egin naiez, zelako alkartasunak ez ebezan egin guztiok!
Oraingo negarrak ez doguz ulertuten. Ogasunakaitik edo ez ete dira gero? Erderaz bost izlari mintzatuteko dira. Euskereak ez dau balio edo… Eta abertzaleak gara… Baiña izan be Josu Biotzaren alde itz egiteko erderea langorik ez dago…
Gauza andiak entzungo doguz, txalo ugariak. Eta pelota tokitik urtengo garanean, guztiok bazkari onena jaten. «Taberneruak» irabaziko dabe. Itzaldiak barik beste zeozer egin bear dogu. Itzaldi lar darabilgu. Kristo geure jaunaren alde ezer egin nai badogu, geure biotzak garbitu daiguzan, geure erri au kristautu daigun.
Abertzaletasuna zabalduten jardun gadizan, baiña neke barik. Jel ikurritzean asmo guztiak batu daiguzan.
Ondo asi gara: arerioai adibide ederra azalduten deutsegu. Eurak geure aurka egin ebena aaztu ta Kristoren alde jarduten gara. Irudiagaitik ez gabiltz, Kristoren aginpideakaitik baiño. Etxean eta atera, eskubideak daukozalako guztiak buru izateko.
1932-XII-4
Euskerearen kaltez
Atzerrikoak gorrotauten gaituela ba genkian, gaurko leloa barik antziñakoa dalako. Euzko usaiñik darionari ala andia deutsoe, gorroto bizia. Bilbaoko udaletxean ikusi dogu ikusi, baiña itzakaz barik zigor bategaz zentzunera etorri erazoko bagenduz, baretuko litzakez.
Kokolo-mokolo egiñak gagoz bai? eta gura dabena egin daroe. Eroapen larregiko erria gara eta eroapen larregikoai zer jazo oi jakon edonok daki: euliak sur puntan aginka.
Eta orixe egin daroe geure etsai zitalak. Zertan? Gauza guztietan, emeko ezeri itzalik ez maitasunik ez deutsoelako. Bilbaoko udaletxean jazo zana ez da lelokeria.
Zei edo merkatu ederren bat daukogu. Basetxeetako emakumeak be eurrez etorten dira, batzuk euren arrautzatxoak, besteak lukainkak, arakoak azeak, onakoak barazkiak. Zenbat eta zenbat emakumetxo ikusten doguz.
Euskeraz baiño ez dakie, lantzean-lantzean tranpatxo batzuk egiten be ba dakie gero. Ezetz? Ezetz? Bai bein! Bilbaoko saltoki edo dendatan arrautzak erosten dabez eta merkatura doaz. An ostera, amaika edo amairu arrautzatzo atera otzaratik eta jartzen dabez ikusteko moduan.
—Ara ba, oneexek baiño ez dabez egin aste onetan eta presko-preskoak dozuz.
Nongo emakumeak siñistu ez, basetxetik ekarrikoak ez dirana? Baiña leenengo eroslea doanean, beste amairu edo amaika aterako dabez. Ederto atzipetu daroez! Baiña oben andirik ez da. Ganera orretan arean be ez dogu idatzi nai, euskereari egin jakon laidoatzaz baiño.
Bilbaoko merkatuan emakume asko bere asko izaten dala edonork dakus eta emakume oneik euskaldunak dirala bere bai. Orain arte merkatu orren zaindari ertzaiñak egoten ziran eta euren zaindari txapel kondordunak bildurgarriak ziran.
Ertzaiñak kendu ta «conserje» antzeko batzuk jartea otu jake. Ez dago txarto asmauta, ertzaiñik ez dalako bear. Ogei konserje bear badira, barriz, euretariko lau edo bostak euskeraz jakin egiela abertzaleak eskatu dabe. Illargia eskatu dabenik ez dogu esango, ogeirak jakin bearko leukeelako. Baiña gitxiaz konformatan gara, geure etxean gogozan arren.
Udaletxeko batzarrean gai au gora-beera erabilli ebenean, geure ziñegotzia dan Abando jaunak eskatu eutsen eskari au, baiña basurde edo basurdekumeak barre egiñaz kontentu geratu ziran.
—Esperantoa obe —ganorabako bat dan Aznar edo kalabazeak erantzun eutsan. Gizontxo onek zer ete daki emeko gauzetzaz? Ez ete da bear euskerea geure basarrietako emakume gaixoakaz itz egiteko? Milla andra diran tokian bosteun edo seireun euskaldunak badira, konserje bat edo bi euren elea dakienak euki aal izatea, ez da gauza andirik ba. Baiña olakoxe burubakoak dira españarrok.
Euren aberrian jazo balitz jakozun au, zeruetaraiñoko deadar egingo eben; baiña Euzkadin jazo dan ezkero, barre purrustada batzuk egin eta kito.
Eta olako astokilloakaz batuko ete gara Estatuto edo araudi bat eskatuteko ustez? Onak jagozak! Oneikaz begiko pistarik be ezin eskatu geinke, ezer ez dakienak diralako.
Egun baten au, bestean ori, euskereak eta aberriak lotsagarrikeri galantak jasan daroaz, ez gara gorrituko? Ardurarik ez deuskula dirudi, baiña egunen baten ardureak joko gauz; barruraiño sartuten jakuzan gauza oneik aldeztuteko, ikaragarrizko gauzaren bat egingo dogu.
Ezkertarrak eurak be damutu ei dira udaletxean egin ebenaz. Ez dago txarto, baiña gizona erail ostean damututen bagara be, ari ezin izango deutsogu arnasarik emon. Euren damua azaletikoa baiño ez da, auteskunde aurrean lotsaz geratu ez ete dirantzat. Euskereari deutsoen maitasunak ez deutse eragiten, agintari izan naiak baiño. Baserritarrai itzaldietan esaten jakenean «arrotzak zeuen arerioak baiño ez dira», barre egiten dabe. Siñistu gura ez. Baiña alako asko jakingo dabenean, zabalduko dabez begiak.
Ainbeste lanbako diran ordu onetan, euzkotar batzuk sartuko genduzan merkatu orretan, baiña arrotzak gura ez ta ezin. Orain igarriko dabe nork maite dauan baserritarra.
Euskereak ez dau ezer balio, esperantoa obe ei da. Espaiñar batek esateko gauza andirik ez da!
1933-IV-8
Bizkaiko lurrean sartu oi diran jaurlari guztien leenengo itzak itz onak izan diran arren, geroko eginkizunak aurrez aurre egoten izan jakez. Jarlekuan jezarri diranekoxe, esan deuskue: Iñorenganako gorrotoak ez gauz igituazoko. Mota guztietako alderdiak ibilli bediz lagiaren neurriz, eta geure laguntzaren utsik ez dabe sentiko.
Baiña zuzentza edo justiziari eskua emon guraz datozanok, sarri atzea emon deutse. Orain artekoak noragiño eldu diran dakigun ezkero, aurrerantzakoak zer egin leikien susmau daroagu.
Zuzentzaren jagole izan naiak, egin-nai onak dira. Agintari batek ez dauka beste zeregiñik, zuzentzaren zeregiña ez bada. Ondo irozota dagoan gizarteak ez dauko neurri bat baiño, okerra egin dauanari lepaldu bere zigorra. Gizonak bakean bizi izango badira, bakoitzak besteaganako mugeak zaindu bear dauz. Geure askatasunaren mugea amaituten jaku urkoena tinkatuten dan toki bertan.
Agintaria dan agintariak, txorimaloa ez bada, muga orreik jagon bear dauz, bestela zuzentzaren arerio bat baiño ez da izango. Guztiontzak bardin-bardiña izan bear da lagia. Baiña gomutan dot antziñako ipuiña. Bakaldun bati otu jakon egin-nai ona. Bere bakalderriko gizonak bardingeak izan ez dirantzat, bakaltseiñengandik asi ta txiroekanaiño bizikera bardiña barreiatu gura izan eban. Goiak eta beeak jo ostean, ezer ez jakon bururatu.
Bakaldunari ezer ez jakoe bururatuten, iñoren agindupean aziak diran ezkero, urkoaren buruz oldoztuten dabelako. Dei oni ta ots ari, bakaltseiñak inguratu jakozan. Gizontxo orreik baizen kakanarrurik ez dago, beti drogetan ibilli dabiltzalako.
Bere asmoa bakoitzak azaldu eragoion bakaldunari. Goikorik ez beekorik ez dedin izan, lagizko kaiola batzuk asmau daiguzan, euretariko batek esan eban. Lagizko kaiola orrein barruan gagozalarik, bizikera bardiña eukiko dogu, askatasun bardiña. Ule arrorik, ez ule motzik ez da izango.
Asmo au ondatu eban geure bakaldunak. Bakaltseiñen ardurapean itzi eban kaiola orrein eginbearra. Eta kaiolak egin ziran. Sendi bakoitza ondo bizi aal izateko lain ziran eta bakalduna bera be bai gero, menpekoen neurrian bizi gura ebalako.
Leenengo egunetan ondo baiño obeto egon zan eta zoriontsuak ziran, bata baiño bestea ez dalako andiagoa. Baiña olako baten ikusgarria ikusi eben. Baratzeko lorak itzulastuta egozan, zugatz kimeak apurtuta. Nor ibilli ete zan ibilli bertan? Bakaldunari joan jakozanean, esan eutsen: Lagi bardiña dozue bai? eta zuetarikorik ez zan izango. Kaiola orreik burnizkoak diran ezkero, iñork ezin urten daike.
Baiña egunerik egunera ezbear andiagoak jazoten ziran. Bateko baratza ondatu, besteko iñoren etxeak erre. Bakalduna ikaratuta egoan. Eta leloa ez zan ezkero, gau oso baten begi zoli geratu zan. Kaiola guztiak itxi ebazan eta giltzak gorde. «Gabeon ez da ezer jazoko» iñoan kolkorako.
Gaberdia eldu bazan, eldu zan. Kaiola batzuren burdiñak edo barreak lagatu ziran eta gizon batzuk lagizko kaiola barruetatik urten ziran. Zer zan a! Aske ebiltzan gizonak bakaltseiñak ziran. Arranopola! Zelan izan eikean? Erraz bere erraz! Kaiola areen ageak bardingeak ziran; bakaltseiñen kaiola ageak gomazkoak, noiznai zabalduteko erakoak; beste guztienak, ostera, burdiñazkoak.
Atzipe au gorde eban bakaldunak. Bere otseiñen bildur zalako. Ordutik ona esan daroe: Lagiak moeta bitariko ageak edo barreak daukaz, gomazkoak eta burdiñazkoak.
Beste onenbeste ez dala jazoten berton be? Baietzean gagoz. Abertzaleontzak burdiñazko lagiak egin daroez, besteentzat gomazkoak. Jaurlari onek zelakoak egingo dauzan ez dakigu. Guztiontzat bardiñak egin badaroaz, poztuko gara. Baiña batzuk mailla bateko gizonak diran artean eta besteak beeragoko maillakoak, gauza onik ez dau izango.
Itz onak eta egin-nai ederrenak entzun doguz entzun aspaldiko urteotan. Baiña itzak putsa baiño ez dira, arin galduten dira airean.
Iskanbilla guztietan nortzuk atxillotuak diran ondo dakigu. Abertzaleontzat baiño ez dira Espaiñako lagien zigorkadeak. Besteak nasai bizi dira. Jaurlari onek zuzentza egin gura badau, eragozpenik ez dau aurkituko geureketz.
Laneza arteztuteko asmo onak be azaldu deuskuz. Garatz arazoetan jakintsua ei da. Bizkaian diran lanbako guztiai jaten emoten badeutse, Jaurlari txarra ez da izango.
Egin-nai guztiak argitaldu daroaguz, gero egingo daunaren bidez neurtu daigun. Udabarriko loren antzekoak ez bediz izan itzok.
1933-V-16