IV
Ainbat itz eta pitz, gaurkoraiño jo dogun ezkero, Orixek neugan aurkituten dauan itxura naiari zor jakon oarra erantsiko deutsot. Irizketa askotan zeure begiak ikusiko dabe: «idazle onek irakurgai au edo olerki au, egin dauan erara barik, bestetara egin bear eban '. Ori ez da idazle bati esatekoa.
Eritzia azaldu dauanaren gogoa moeta batekoa izango da; bestearena, barriz, eraz beste. «Itxura naiekoa zara». Ez naz! Neure ezetz onen aldera ekarriko dodaz Gautier idazlearen itzak. Aren esaldi bat azalduko dot, besterik ikutu barik.
Francen olerki txorta bat argitaldu zan, «Fleurs du Mal» eritxon eta Baudelaire abizena eukan olerki orrein aiteak. Arrikada andiagorik ez zan jausiko inoiz elerti baten gaiñera, olerki orrena baiño. Alde guztietaik didarrak eta oiuak entzuten ziran. Espetxean sartu bearko ei zan olerkari lotsagabea. Beste batzuk zoroetxera eroan nai eben.
Baiña irizkietan iñarduenak ez ziran osoan Baudelaireren aurka jarri. Thierry, Barbey, D'Aurevilly eta abar bere alden egozan. Aal izan eben eran olerkari gaixoa ugartzi eben. Irizlarien otsak zentzuzkoak ete ziran? Bai edo! Badelaire-ren olerkiak larregiko ziran. Baiña batek bere ez eban elertiz epaikatuten «Fleurs du Mal» idaztia. Zileiztilari (moralista) ziran irazlari barik. Eta idaztietan zileiztasuna neurtu bear da, baiña baita elertietzazko mamiña bere.
Irizlariak okertu ziran, oar au aaztuta baztertu ebelako. Batek ondoren aztertu eban idazti barri ta ausartua. Gautier jaunak. Idazlan sakona ta begikoa erantsi eutson. Orain argitalduten diran «Fleurs du Mal» idaztietan aurritzatzat jarri daroe.
Idazlan aretatik neure arirako diranak baiño ez dodaz batuko. Irizlariak itxura naieko zala Baudelaire iñoen. Edo beste itz bategaz esateko «manierismo» ei eukan.
Olerkariak buru ez oin bako gauzak azalduten ebazala askok ots egian. Beste batzuk ostera, buruko barriztasuna ta gauza bakanak esan naia. Itxura naia, buru!
Gautierren erantzunak, jakingarri izango jakuz. Oar oneei narrua kendu eutsen. Batzuk, iñoan idazleak, berez itxura naiekoak dira. Izatez eta jaiotzez! Tolesgetasuna ta bakantasun (simplicidad) edo, itxura nai andiena izango litzateke eurengan. Beste moeta bateko itxura naia. Euren gogaiak eta buruak biurtu bearko leukeez bakunak dirala erakusteko.
Euren adimenak tolesgabeteak jaio ziran ezkeroztik eta gogaiak bere biurtuta urtetan jakez, artez barik. Beste batzungan gogai argiak, bakunak eta tolesgeak sortuten diran legetxe, euren adimenean gogaime, igeskor ta itzungabeak ernetan dira.
Ludiko gauza eder guztiai, aurrez aurre barik, ertz batetik begiratuten deutse. Olakoxe gogoaz jaioak dozuz. Irudi, lilluraz josiak eurrez jarioten jakez, irudi neurrizkoak barik. Gauza batek besteagaz daukon zerikusian errezenera jo barik, zaillenari laguntza eskatuko deutsoe. Erderaz esan bearko baneu, olantxe neure gogai au eziko neuke: «El amaneramiento es naturaleza en ellos. Y buscar la sencillez sería un amaneramiento inverso».
Zergaitik neure adimena nekatuko dot irudi bat aurkitu nairik, berak beste bat ikusten badau berez? Egazka igesi doan usoak gauza guztien igesi bearra sartu badagist biotzean, zegaitik bakearen irudia dala uso ori, neure adimenean sartu nai izango dot?
Udagoienak itun jarri daroaz begiak eta biotzak. Eriotz irudia baita. Baiña olerkari guztiak eriotz aurrean bake giro bardiña eukiko? Ez, batzuri larritasuna sartaraziten deutsoe, beste batzuri eriotzaren poza ta gentzea.
Bizitzea eder jakonari, eriotza ez jako atsegin. Bere barrenetik oiu ta didarrak sortuko dira, ludion geratu nai daualako. Maragallen abesti baten ederto ikusi dagikegu diñoadan auxe. «Cant espiritual» buruz ikasi bear geunke.
Eta olerki orretan bizitzeari zelako maitasuna erakutsi daroatso olerkariak. Eriotzaren otsik entzun gura ez. Itxura naia ez da, ba, askoren uste dan legez. Beredin idazleri jaiotzetik jatorke. Eta irizketeak lana, adimen azterketa, indarra ta orio usaiña nabarituten dauan olerkian, erreztasuna etorri bera baiño ez da. Askori lelokeriak neurtitzetan idaztea kostetan jakena, beste oneei itxura naiezkoak dirudien olerkiak egitea, ez jakee kostetan. Antziñekoai errezago izan jaken tolesgeak izatea, bakunak izatea. Zergaitik? Gaurkoan legez, gogaiak eta olerki gaiak mastrakatuta ez egozalako. Ludiaren sortaldean jaio ziran olerkari ta idazleak, goizeko argiaren mosuak ikututa, ez bestera, aurkitu ebezan gogaiak. Gaur gangarkeri andiena izango litzakeana, «vulgaridad» izango litzakeana, orduan gauza entzungarria.
Gizonak jakintza larregirik ez, baiña jakintza apurtxo bat geiago daukoe antziñako aldietan baiño. Eta leen arrigarri ziran gauzak, gaur papaukeri.
Elertiak egunaren aldiak dauz: goizaldea, eguerdia, ta illuntzea. Oraingoan eguerdian gagoz. Baiña illuntzeruntz goazala. Eladetarrai jazo jakena an Alejandria urian elerti nagusiak ziranean. «Civilización» edo deritxon ori geratuten danean, bakuntasun edo tolesgetasunak aldenduten dira.
Apuleyo, Petronio, Juvenal eta Agustin deuna, latera elertian, atsegiñago askori beste leenengokoak baiño. Agustin deuna itxura naiakoa? Iñor ludion izan bada, deun ori bai! Mistikoen artean bere itxura naiak asko idoro geunkez. Emen dozuz ba neure ustez, zegaitik itxura naiako batzuk obenez barik errugez jantziak diran. Berez olantxe sortuak baitira. Aitonen semeai jazoten jakena. Aitonen semeok edo nobleok azkenerako seme murritz, erdi geixo eta euren sendia amaitu daroe. Odola meetuten jake edo. Asieran nobleak ziran odolik onena eukenak, gizonik ausartuenak, gudari puntarengoenak; orregaitik aiton seme jatzuz. Baiña gero apurka-apurka odola galduten jake ta iñor baiño milingeagoak dozuz.
Labankeri larregi, bigunkeri asko eta etxe landuetan bizi izan diralako. Larregiak beeratu dauz! Idazleai eta olerkariai jazoten jakena. Gaixoak nagusi gura dodazanentz?
Gaur klasikoen eta idazlari onena izango jatzu, oraingoan ondoen bere olerkietan eta idaztietan azalduten dauana. Eundi bakoitzak bere klasikoak daukoz. Eta klasikorik onenak izan daitekez gaurkoan, itxura naiekoak diranak. Ezetz?