II

 

       Englanden sortu dan lirika lakorik iñon ez dala sortu aitortu bearrean gagoz, baiña «Orixe»k gura dauzan moetako klasikoak ez dira. Aren itzak orain diñoguzanaren mokoz moko? Azalez olantxe dirudi. Zentzuz lirikan gitxi ibilli dira, biotzetikoa dala olerki jarioa. Zentzunak arau ta neurriak jarri bear deutsozala biotzari? Bai, baiña noragiño neurri orreek jarri bear deutsozan, ezin azaldu geinke. «Orixe»rentzat onaiño edo araiño; beste batentzat, barriz, urruntxoago.

       Tankera batekoa lirika ez da, askotakoa baiño. Biotzak moeta askotara abestu daroe. Gai onetan arira Menendez y Pelayori jazo jokona. Klasikoetan azia iñor izan bada, Menendez y Pelayo bat izan dala esan bearko. Gerkeraz neurtitzak egiña dogu gizon ori. Horatiusek zer balio dauan beste batek obeto ez ekian. «Horacio en España» idazti ederra berak egiña da. Virgiliren zertzeladak bardin aztertu ebazan, idaztirik ez eban amaitu, baiña ingi asko itxi. Artigasek laster argitalduko «Virgilio en España».

       Erderaz irakurri dodaz Menendez y Pelayo jaunak itzulitako Saphoren bertsoak. Ez zan makala gizon ori! Baiña geiagorik azalduko deutsut. Olerki bat egin eban Santanderreko seme orrek doistarren eta ipar aldekoen aurka. «Las brumas hiperbóreas» eta abar antxe esan eban. Guzti oneekaz zer arira? Menendez y Pelayoren klasiko zaletasuna ta beste poesi barrienganako gorrotoa.

       Urteak aldatu eragin eutsoen baiña. Ago bakarra eukon eta kutsu edo gozo bakarrerako barik askotarako beratu jakon. «Lieder» irakurri baiño Kikeroren neurtitzak txarrak izan badira, arenak bai irakurri naiago.

       Eta «Orixe» jaunak ba daki Heinetzaz ederki eta sako nen nork idatzi eban? Doistarren artean ez da kritikorik izan. Menendez y Pelayori txapela kentzeko Heinetzaz idaztean. Herrero jaunak gazteleraldu ebazan Heineren olerkiak, «Lieder» deritxoenak eta aurritza Menendez y Pelayo jaunak.

       Emen ataltxo bat jarriko dot: «Confieso que en otro tiempo gustaba yo poco de Enrique Heine, considerado como poeta lírico. Nunca dejé de admirar su prosa brillante y cáustica, y siempre le tuve por el primero de los satíricos modernos, pero la delicadeza incomparable a sus canciones o Lieder se me escapaba… Pero el gusto se educa, y no soy de los que maldicen y proscriben las formas artísticas que no les son de fácil acceso o no van bien con nuestra índole o propensiones…».

       Ez noa geiagorik idazten. Aspaldion oldoztuten dodana itz orrekaz ederto aldeztuta dago. Euzko elertian era guztietako kiñuak bear dirala. Klasikoak sentitzeko ez dala neure agoa? Areen gurtzale naz, baiña ludiari arte edo irinarte batetik ez jako begiratu bear, tarte batetik beti moeta batekoa iduriko jatzulako. Ateak zabaldu egizuz ludia ikusteko, izadiari agur egiteko ta begiak joko dabez amaikatxo moetatako lurrak eta edertasunak.

       Klasikoen zaiña eta osasuna atsegingarri dala esango dot. Baiña baserriko emakume lodikotea, artoberoz azia, matrail gorria, atsegingarri jatan arren, txaide arteko emakume aratz eta lerdena atsegiñago jat. Usain obea daukatsu txaideko emakume orrek. Biak atsegin. Klasikoekaz beste orrenbeste jazoten jat. Virgili begiko jat, baiña Goethe begikoago. Teokrito ez da neure lan etsaia, Maragall adiskideagoa. Horatius zeuretzat emongo deutsut Keats, Novalis edo beste bategaitik.

       Osasunean eta zain odoltsuan edertasunak ez dira goratuten beti, beste gogo erkin eta murritzetan bere loratuten diralako. Klasikorik ez romantikorik idaztietan ez dogu erabilli bear. Moeta bitako olerkariak eta idazleak baiño ez dira: batzuk edertasuna azalera dakarrenak, barruan daroielako; beste batzuk, edertasunaren izpirik bere ikusi ez dagenak eta atxakia ezin dagienak.

       Edertasuna ez da iñoren morroi, ez eskola batekoen seme. Zentzuna eta biotza batera dabiltzanean, txukunen edertasuna azalduten dala, egia. Baiña, «haschic» edaten ebenak bere edertasunak atzemoten ba ekien. Klasiko asko ete dina gaur? Olerkarien artean puntarengoa danik, ez. Valery jaunari Nobel saria emongo deutsoe. Orixek gura leunken moetakoa dogu Valery? Iñondik bere ez! Euzkadin jaio balitz, Orixeren zigorkadea lepoan eroango eban, baiña Francen bere kritikoak sortuko ziran klasikoetan aziak ta Valery jaunari saria emoten deutsoe.

       Bake giroa gura dau «Orixe»k? Irakurri begi «Itsas-illobia», prantzetar olerkari orrek egiña. Antxe idoroko dau bake girorik samurrena.

       Orain artekoak irakurri ta klasikoen arerio gogortzat iñork autetsiko nau. Iñorenak ardurarik ez deust, neureak baiño. Neurekiko klasiko ez naz, romantiko bere ez —zer zara, ba?— ederzalea. Goikoaren doaiak alde guztietan aurkitu dodaz, eskola guztietan idazle gorengoak eta idazle kaskarrak bidera urten jataz. Omer irakurtean pozaldirik onenak igaro dodaz, baiña Maragall irakurten bere, zugatz pean, udabarri loratsuan, egunik maitekorrenak ikusi dodaz. Chenier eta Fr. Luis de León biotzekoak jataz, Lamartine edo Baudelaire bardin. Gongoraren kutsua neuretzako gozo? Bai. Antziñako klasikoak gogo tolesgea euken, «sencillez» delako ori. Urtetzen ziran mendira bai? eta ume baten begiakaz guztiak ikusi ostean, azalik zoragarrienean esituten eben gogaia. Gauzak bakoitzari zor jakon neurrian biotz ukitzen tiran. Auxe dogu aolkurik gurena. «Sophrosyne» edo gokentza bearrekoa izaten da, atsegingarri bere bai. Onetan guztia ez dago. Itxasoa baretan, ortzi urdinpean, uiñak dantzarazten aizetxoa danean, ikusgarri. Ez ete da ikusgarri eta atsegingarri ekaitzean uleak naastuta dabillan orduan, uiñak aitzen aurka bits zuria jaurtiten dabenean?

       Klasiko zer diran onetan, «Orixe» eta «Lauaxeta» mokoz moko ez dagoz. Gai ori sarri erabili dogu izketetan. Baiña arengandik aldenduten nau zerbaitek. Gogo zabalduagotxoa? Kutsu aldetsuagoa? Neuri ez jat eder egiten askoren otsa: «klasikoetan azia dozu ori, antziñakoen seme ona, aitonen seme dozu». Batzutan klasiko eskolara joaten naz, beste batzutan Heineren eskolara. Noizbaiten Valery jaunari agur egitera edo parnasianoai.

       Gogoa zelan kutsu alan. Gaur alai ta barre egiten dot, biar itun eta negar. Egunari berea.

       Irizketa edo kritikan sartuterik ez jat gogoko, orain esan dodana bide. Garrantzi lar barik bizitzea artu daroat, gauzak ederrak diran tokian atseden egiñaz, zerbait txu rrustatuz. Moeta guztiak biotz ikutzea dagiste. Arau oneekaz asiko naz, ba, irizketean? Ezta. Orretarako ez dot balio. Bake giroa maite dabenak idatzi begie. Milinga eta itxuranaiekotasunari josita gagozanak lora batzuk apurtuten doguz ta bizitza zelan ondoen igaroko dogun aztertu.

 

III

 

       Neure irizketa onetan klasikoak aintzakotzat artu dodazala ezin ukatu. Doaiak aurrez euki arren, olerkari txarrak asko dira. Ovidiogan asi ta gaur zenbatengana elduko gintzakez, doai asko eukita, alperrik naastu dabezan izenak zenbatuterakoan.

       Klasikoak aipagarriak eta bide erakusleak jakuz, baiña zelan neurtu nor klasiko dan, nor ez? Arlo zail batean sartuko gintzakez. Ez jat iñoiz aaztuten Novalis idazleak esan ebana: «Olerki gai onena, egi utsa». Egia zer? Auxe itaundu eutson Josuri epaille batek. Geure adimenak atseden dagianean beragandik at dagozan gauzetan, egia sortuten jaku.

       Baiña beste egi batzuk bere ba dira. Geure adimenaren barruan egi asko dira, izadian eutsikairik euki ez arren.

       Eskuekin ikutu aal doguna ezeze zerbait geiago aurkitu geinke. Irizketan dabiltzan askori jazoten jake: neuri egia dala uste jatana, egia izango, besterik ez.

       Eta izadiz beste diran egiak?

       «Au geiegitxo esatea da» Orixek neure olerkiaren oarretan jarri eban bai? eta gogai oneik sortu jataz. Giza maiterik ez da izango ludion ain garbirik, baiña izan litza ke. Egiaz mokoz-moko idatzi nebana? Ez, antzik bere. Musuak otoi biurtzen dirala edo ez, neure asmokoa ez da, diñoadana egi antzekoa bada. Gogoaren toles artean idoro bear dirala olako oldozkunak? Milingak dirala? Bai edo.

       Bertso latz eta ulerkaitz batzuk «Maitale kutsua»n izango dira. Gura dozunean pilloka erakutsiko deutsudaz bertso latzak Fr. Luis de León-en neurtitzetan. Orrek ez dau garrantzi andirik irizketa bat egiterakoan. Olerkiaren arima azaldu bear da, zelako artegatasunak darabiltzan edo olerki osoan poesirik dagoanik.

       Saboi aparrez egin daikeguz olerkiak bere, egun baterako baiño ez diran izango, ta zer? kutsu ona itziten badeuskue, ordu onean betorz. Olerkariak ez dauz olerkiak egiten besteentzat, berarentzat baiño. Bakoitzaren gogoak bertso bat egitea eskatuten deusku, ta biotz ikutuak kanpora urteten deutso.

       Franceko trizketeak egin ebezan Boileau eta beste amazortzigarren eundikoak ziran olakoxeak. Bertso au latza. Utikan olerki.

       Beste onetan Aphrodite jantzi zuriegiz jantzi dau, apar atzekoz barik. Olerkari txarra. Españako Hermosilla, Moratin eta abar arein antzera ziran. «Neoclasicos» eritxoen.

       Ordutik ona barriz irizketa bideak zabaldu dira. Ludiko gora-beerak naaste andiak euki dabez, gogoak artegiak dira. Adan ez zan artega ibiliko leenengo egunetan. Aren olerkiak bai bake giroa eukiko. Baiña urteak joan urteak etorri, gerokoak, ezilkortasunak, zadorrak jo gaitue. Guzti orreik olerkietan azaldu dagikeguz. Zergaitik ez? Neure olerkietan ondoen irrakurri dauana, Estefania abea. Aren iritzia neure kutxan daukot. Ez «Razón y fe» aldizkingian argitaldu ebana. Aren ondoan sakona neuri bialdua. Olerkiz olerki aztertuten dauz.

       Irizketa orretan ondo igarten dau Estefania abeak, batzutan neure gogoa bake giroan zala, beste batzutan, barriz, larri. Ordu bakoitzari zor jakozan bertsoak urtetan jatazan.

       Eta geiago. Sarri askotan zentzuz aldenduten nintzan klasiko tankeratik. Olerkiak «escultura» ezeze «musical» bere izaten dira. Moeta bi orreik olerkietan dagoz.

       Maitasun olerkiak, azkenean zirikadea daroienak, ikusiko dozu zelan irakurriko dabezan. Oraindik alde gitxi, erritxo baten entzun neban neure maite kantatxo bat, eresi ederrez atondua. Gazteak abestuten eben.

       «Mao gorria» zan. Zergaitik ori?

       Maitasun naiak eta samiñak bardiñak diralako biotz guztietan, baiña «Artzandan» deritxon olerkikoak ez ostera. Areik neure oldozkunak dira, beste bati barriz, «Artzandan» bazkaltzeko zaletasuna baiño ez leukioe sortuko.

       Jakingo dozu, bearbada neuk baiño obeto. Gaur Victor Hugoren olerki landurik nork irakurtzen dau? Musset ostera askok eta askok. Heineri jazoten jakona. Onen olerkiak urtero argitaldu daroez, baiña Klopstekren olerkiak ez dozuz ikusiko. Espaiñan zer jazoten da? Becquer-en «Rimas» umekondoak bere irakurten dabez. Nuñez de Arce izan zala bere ez dira gomutetan.

       Milengarik ez emekirik ez dago, egia joten dozunean.